گروه جهاد و مقاومت مشرق – موضوع شهید در کشور ایران به‌علت گرایش‌های شیعی با حادثه عاشورا گره خورده است، به همین دلیل از جایگاه والایی برخوردار است. از همین رو بررسی مفهوم اجتماعی شهید و شهادت امری مهم برای علوم اجتماعی دانشگاهی به منظور شناخت جامعه است. روز شنبه این هفته در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران پایان‌نامه کارشناسی ارشد توسط خانم محدثه قزوینی با موضوع «بازنمایی اجتماعی شهید در نظام جمهوری اسلامی ایران» دفاع شد.

قزوینی در ابتدای جلسه به ارائه توضیحی کوتاه از پایان‌نامه پرداخت. او دراین‌باره توضیح داد که تا قبل از انقلاب شهدا به‌عنوان اپوزیسیون رژیم حاکم و به‌عنوان کسی که خواستار تغییر وضعیت است مطرح بودند اما با وقوع انقلاب اسلامی این مفهوم تغییر یافت. از آن جایی که طیف مخالف، خود به قدرت رسیده بود، مساله بازنمایی شهید از جانب حکومت مطرح شد. بنابراین سه پرسش اصلی به‌عنوان سؤال اولیه پایان‌نامه مطرح است: اول اینکه قرائت رسمی از شهید در نظام چیست؟ دوم اینکه تیپ‌های مختلف شهدا که می‌توانیم صورت‌بندی کنیم کدام است؟ و در آخر سیر مدیریتی این بازنمایی در انقلاب اسلامی است؟   خانم قزوینی در رابطه با سابقه تحقیق دراین‌باره گفت: طبق بررسی‌های انجام‌شده نزدیک به چهار هزار منبع در این مورد وجود دارد اما رویکرد اصلی آنها اخلاقی و تربیتی است. در این بین تحقیق‌ها با موضوع جامعه‌شناسی بسیار کم است. مفاهیم اصلی این پایان‌نامه عبارت‌اند از مفهوم شهید، مفهوم قرائت هم در حوزه سیاسی و هم در حوزه دینی و مفهوم آخر هم بازنمایی است که در طی بعد از انقلاب سیری را از «شهید نهضت» تا «شهید نظام» داشته است.  منبعی که قزوینی در این پایان‌نامه آن را به‌عنوان مورد مطالعاتی انتخاب کرده روزنامه کیهان است. روزنامه‌ای که می‌توان آن را به‌عنوان بازتاب و میانجی جامعه و همچنین به مثابه روزنامه‌ای که قرائت رسمی را پشتیبانی می‌کند تلقی کرد. به همین منظور سه ماه بهار سال 95 مورد بررسی قرار گرفته است.  قزوینی درباره صورت‌بندی انواع شهید گفت: دو تیپ استخراج‌شده عبارت‌اند از «شهید اخلاص» و «شهید امنیت». شهید اخلاص با مقوله‌های عرفان‌گرایی و اخلاق‌مداری بازنمایی می‌شود. در این نگاه شهادت به‌عنوان راه وصول به خدا نمایانده می‌شود. ازخودگذشتگی، حسن خلق و سایر کمالات اخلاقی عناصری هستند که در بازنمایی این تیپ از شهید برجسته می‌شود. تیپ دیگری که در این صورت‌بندی مشخص شده شهید امنیت است. ولایت‌مداری و امنیت‌مداری دو عنصر مهم در بازنمایی این مقوله است. شهید امنیت نامی است که در این پایان‌نامه برای شهدای مدافع حرم انتخاب شده است. قزوینی درباره دو عنصر برجسته در شهید امنیت گفت: مقوله امنیت‌مداری و دغدغه حفظ امنیت یکی از ارکان مهم بازنمایی این تیپ از شهید است. جملاتی مانند اگر این‌ها نباشند ما هم پناه‌جو می‌شویم، عبارتی است که فراوان درباره بازنمایی تیپ فاطمیون مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته گفتن این حرف به این معنا نیست که این عنصر در تیپ شهید اخلاص وجود ندارد بلکه به این معنی است که در بازنمایی شهید مدافع حرم از این عنصر استفاده بیشتری می‌شود. ولایت‌مداری هم که به‌عنوان شاخصه شهید امنیت لحاظ شد باز دارای همین ویژگی است. او به پیوند شهدای مدافع حرم با الگوهای شخصیتی جدیدی از حادثه کربلا چون «ام وهب» اشاره کرد. نکته دیگری که قزوینی آن را بررسی کرده، وجود شهید با پسوندهای گوناگون در کیهان است. این شهیدان هر یک در برابر یک «دیگری» معرفی می‌شوند. برای مثال «شهدای منا» در برابر دیگری عربستان تعریف می‌شود یا شهدای هسته‌ای که دیگری برجام و آمریکا در کیهان نمایش داده می‌شود. قزوینی در جمع‌بندی خود نتیجه‌هایی به شرح زیر گرفت: نتیجه‌گیری نخست درباره شهید و روزمرگی است. امروز شهید هم دیدارپذیر و هم همه‌گیر شده است. این تکرار و تکثر شهید باعث روزمرگی آن می‌شود. نتیجه‌گیری دوم تغییر جایگاه شهید از جایگاه دینی به جایگاه ملی است. شهید اخلاص با مذهب گره خورده است اما شهید امنیت با مفهوم ملیت گره خورده است. پس از ارائه محدثه قزوینی، دکتر سید مهدی اعتمادی‌فرد، داور‌پایان‌نامه انتقادات خود را مطرح کرد. اعتمادی‌فرد نخستین نقد خود را به واژه بازنمایی وارد کرد. او در این مورد گفت کلمه بازنمایی کلمه ابهام‌آمیزی است، مخصوصاً وقتی‌که به نظام اضافه می‌شود. در ضمن وقتی ما تنها کیهان را بررسی می‌کنیم چگونه می‌توانیم بگوییم که بازنمایی اجتماعی را بررسی کرده‌ایم. نقد روش‌شناسی که اعتمادی فرد به پایان‌نامه وارد کرد این بود که ادعای ما بازنمایی اجتماعی جامعه است آن هم در یک بازه در حالی که ما تنها روزنامه کیهان را آن هم در یک بازه سه‌ماهه بررسی کرده‌ایم.  سؤال دیگری که اعتمادی‌فرد مطرح کرد این بود که چرا به‌عنوان منبع از صداوسیما استفاده نکرده‌ایم در‌حالی‌که خوانش را می‌شود از آن گرفت. این در حالی است که نظام مجموعه مختلفی از طیف‌ها هستند که کیهان هم یک طیف از آنهاست؛ به همین دلیل استفاده از صداوسیما بهتر بود چراکه نباید کل نظام را به کیهان تقلیل داد. نکته دیگر اعتمادی‌فرد درباره شاخص‌های دو طیف استخراج‌شده بود. او در این مورد گفت: وقتی ما مفهوم عرفان‌گرایی را به شهید اخلاص نسبت می‌دهیم این را باید ببینیم که قرائت رسمی نظام در صداوسیما اتفاقاً به دنبال این است که عرفان‌گرایی را به شهید امنیت نسبت دهد. نکته دیگر این‌که با وجود مهم بودن مبحث امنیت در منطقه ناامن ما هنوز ولایت‌مداری به‌عنوان مهم‌ترین شاخصه مطرح است. ولایت‌مداری به معنی قربانی شدن در راستای امری قدسی است که ذیل توحید تعریف می‌شود. بنابراین ما نمی‌توانیم این را به موضوع ملی نسبت دهیم بلکه این هم باز موضوعی دینی است. پس از اعتمادی‌فرد، دکتر محمدرضا جوادی یگانه به‌عنوان مشاور پایان‌نامه نکاتی را ارائه داد. جوادی یگانه درباره صورت‌بندی دو تیپ انجام گرفته گفت: ما یک شهید معرکه داریم که در خود میدان جنگ کشته می‌شود. این‌که شخص با نیت قبلی با علم به این‌که می‌داند اگر به میدان برود به‌احتمال‌زیاد شهید می‌شود با اینکه شخص می‌داند در حین انجام کار ممکن است خطری هم او را تهدید کند متفاوت است. بحث در اینجا نه به معنی سطح‌بندی تقوا بلکه به این معنی است که دو تیپ ممکن که می‌شد بررسی کرد، شهید معرکه و غیرمعرکه است. جوادی یگانه نکته آخر خود را چنین شرح داد که درست است ولایت‌مداری یکی از شاخص‌های مهم شهید مدافع حرم است اما تمام شهدای جنگ هم به عشق امام همراه شده بودند. در نتیجه ولایت‌مداری ویژگی مهم هر دو تیپ از شهداست. دکتر سارا شریعتی به‌عنوان استاد راهنما آخرین سخنران جلسه دفاع بود. شریعتی دراین‌باره گفت: وارد شدن واژه شهید به جامعه‌شناسی امر بسیار مهمی است. ما شاهد این هستیم که بیشترین پژوهش‌ها در کشورهای غربی در این موارد انجام می‌شود. در قبل از انقلاب ما تنها شهادت را در حادثه امام حسین (ع) داشتیم اما با انقلاب اسلامی این واژه کاربرد بیشتری پیدا کرد. شریعتی درباره سیر تطور شهید گفت تا قبل از انقلاب شهید به دنبال تغییر شرایط موجود بود اما شهید پس از انقلاب به دنبال حفظ این شرایط است. مساله آخری که شریعتی به آن اشاره کرد پیوند مفهوم ملی و دینی بعد از انقلاب بود. او در این مورد گفت با وجود نظام مقدس مفاهیم ملی با ادبیات دینی توضیح داده می‌شود به همین دلیل شاهد درهم‌آمیختگی ملیت و مذهب هستیم. / روزنامه صبح نو