به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شهدای مدافع حرم به نقل از خبرگزاری تسنیم، ساعت 7 صبح روز شنبه یازدهم شهریور ماه برای حضور در «تور هسته‌ای» بازدید خبرنگاران از مجتمع تاسیسات غنی‌سازی نطنز و تأسیسات تولید آب سنگین و راکتور آب سنگین خنداب اراک در مقابل درب اصلی سازمان انرژی اتمی حاضر شدیم تا با سایر همکاران خود در رسانه‌های دیگر طی سفری دو روزه از دستاوردهای دانشمندان جوان کشورمان در این حوزه اطلاعاتی کسب کرده و بازدیدی از نحوه فعالیت این تاسیسات بخصوص بعد از برجام داشته باشیم.

مقصد اول این تیم رسانه‌ای یکی از مهمترین تاسیسات غنی سازی اورانیوم ایران بود. سایت غنی سازی شهید احمدی روشن (FEP) یا همان مجتمعی که در دنیا با نام تأسیسات غنی‌سازی نطنز معروف است. در این مجتمع در حال حاضر 5060 سانتریفیوژ نسل اول (IR1) غنی سازی تا 3.67 را انجام می‌دهند.

در این مجتمع همچنین بخشی از فعالیت‌های تحقیق و توسعه نیز انجام می‌گیرد. تحقیق و توسعه یا R&D موضوعی بود که در مذاکرات هسته‌ای و برجام بحث‌های زیادی درباره آن صورت گرفت و این یکی از خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران و تیم مذاکره کننده کشورمان بود که با تلاش زیاد محقق شد تا راه را برای آینده هر چه روشنتر این صنعت نو پا و راهبردی هموار سازد.

غنی سازی مهمترین بخش چرخه سوخت است و هدف از این کار افزایش غنای ایزوتوپ اورانیوم-235 از 0.71 1 به هر مقدار که بتوانیم غنی سازی کنیم باشد که البته در برجام سقف 3.67 درصد آمده است.

سال 1385 بود که سایت غنی سازی احداث شد و با گازدهی به ماشین‌های نسل اول (IR1)، فاز صنعتی غنی سازی در کشور کلید خورد، یعنی زمانیکه تعلیق 2.5 ساله با هدف کسب اعتماد کشورهای اروپایی پایان پذیرفته و کشور مسیر دیگری را برای توسعه بخش هسته‌ای در پیش گرفت

خوراک مجتمع نطنز از کارخانه تبدیل اورانیوم موسوم به یو.سی.اف. (UCF) اصفهان تامین می‌شود.

2 ساختمان اصلی این مجتمع در مساحتی به وسعت 35 هزار متر مربع در عمق زمین جای دارد تا از هرگونه عملیات خرابکارانه و تهدیدات نظامی مصون بماند.

طی سالهای تحریم هسته‌ای ایران، در این مجتمع شاهد دستاوردهای زیادی بوده‌ایم که از جمله آنها ساخت اینورتر (Inverter)، ساخت دستگاه اندازه‌گیری جرم UF6، ساخت انواع پمپ‌های صنعتی و … بوده است.

غنی سازی 17 برابری در مقایسه با فردو

ظرفیت تاسیسات غنی سازی نطنز 17 برابر فردو است و این خود نشانگر اهمیت این مجموعه در صنعت هسته‌ای کشور است.

چرخه سوخت هسته‌ای، از اکتشاف تا فراوری، غنی‌سازی و ساخت میله‌های سوخت را شامل می‌شود که بخش مهمی از این چرخه در مجموعه شهید احمدی روشن انجام می‌گیرد.

در این مجتمع خروجی UCF اصفهان یعنی UF6 که به صورت جامد در کپسول‌هایی جای گرفته است، دریافت و طی یک فرآیند حرارت‌دهی به گاز تبدیل شده و به ماشین‌های سانتریفیوژ تزریق می‌شود. پس از افزایش غنای ایزوتوپ اورانیوم -235 به آستانه مدنظر، گاز خروجی از زنجیره سانتریفیوژها جمع‌آوری و طی یک فرآیند کاهش دما دوباره جامد شده و به اصفهان بازگردانده می‌شود تا از آن برای تولید قرص و میله سوخت استفاده شود و در نیروگاه‌ها به کار گرفته شود.

خرابکاری‌های تعبیه شده در دستگاه‌های وارداتی

در سانتریفیوژ، سرعت بالای روتور بسیار اهمیت دارد، این سرعت برابر با هزار دور در ثانیه است. این یکی از ویژگی‌های غنی سازی است که باید در خلاء بالا کار کند و این فرایند نیازمند تکنولوژی بالایی است.

در این بخش، کشورهای خارجی همه تلاش خود را به کار بردند تا ایران نتواند به این چرخه دست یابد و اگر دستگاهی از هر طریقی تهیه می‌شد، بعدها مشخص می‌شد که خرابکاری‌هایی در آن تعبیه شده تا تأسیسات نوپای کشور را دچار اختلال و عدم کارایی کند؛ بر همین اساس است که بخش اعظم تکنولوژی موجود در این تاسیسات بومی است.

یکی از این دستگاه‌ها، سانتریفیوژ است که امروز کاملاً بومی شده و نسل‌های مختلف آن توسعه داده شده و یا در حال توسعه است.

تولید سانتریفیوژهای متنوع با دانش بومی

مسئه‌ای که در حال حاضر وجود دارد این است که پیش از برجام، مجموع ظرفیت بالقوه مجموعه نطنز و فردو، با استفاده از سانتریفیوژهای IR1 تنها می‌توانست نیاز یک سوم نیروگاهی به بزرگی نیروگاه هسته‌ای بوشهر را تأمین کند. بر این اساس برنامه سازمان انرژی اتمی این است که با توجه به محدودیت زمانی که در برجام برای ایران مشخص شده، بتواند ماشین‌های IR8 را جایگزین نسل اول سانتریفیوژها کند و مطالعات و طراحی‌ها در این راستا آغاز شده و نتایج خوبی نیز کسب شده است.

به گفته یکی از مدیران این مجتمع، با به کارگیری نسل هشتم سانتریفیوژها (IR8) ظرفیت غنی سازی اورانیوم این مجتمع به 20 برابر رقم فعلی خواهد رسید که این موضوع (تولید صنعتی و استفاده از سانتریفیوژ نسل هشتم در دوره پایان محدودیت‌های اعمال شده از سوی برجام) می‌تواند کشور را از بابت تأمین سوخت نیروگاه فعلی بوشهر و دو نیروگاهی که قرار است طی سال‌های آینده توسط روس‌ها در بوشهر ساخته شوند، خودکفا کند.

استراتژی سازمان در این سال‌ها افزایش کیفیت، اصلاح و به کارگیری ماشین‌های با راندمان بالا در نظر گرفته شده تا در آینده پاسخگوی نیازهای صنعت هسته‌ای کشور باشد.

در طراحی فراتر از مهندی معکوس رفته‌ایم

یکی از کارشناسان مجتمع شهید احمدی روشن در این باره می‌گوید: "سالهاست که تکیه به ماشین‌های نسل اول را کنار گذاشته و تحقیق و توسعه برای ساخت ماشین‌های جدید را دنبال می‌کنیم. ما در طراحی و ساخت ماشین‌های جدید به مبانی و اصول طراحی آن دست یافته‌ایم و فراتر از مهندسی معکوس پیش می‌رویم، بطوریکه ماشین‌های ساخته شده و در دست ساخت، نمونه خارجی ندارند."

این کار با جدیت و سرعت دنبال می‌شود، زیرا در سال‌های اولیه برجام تامین سوخت نیروگاه بوشهر بر عهده طرف روسی است، ولی بعد از پایان محدودیت‌های برجام، ایران باید به سطحی رسیده باشد که بتواند نیاز نیروگاه‌های خود را تأمین کند.

امروز ماشین‌هایی که آماده فعالیت هستند (IR2M)، حدود 5 برابر ماشین‌های نسل اول قدرت دارند، ظرفیت ماشین‌هایی که در آخرین مراحل تحقیق و توسعه خود هستند (IR6) نیز 10 برابر و ماشین‌های IR8 که نمونه اولیه آن ساخته شده حدود 20 برابر نسل اول است.

به گفته یکی از مسئولان این تأسیسات، زمان مطالعه، طراحی و ساخت و به کارگیری عملیاتی یک دستگاه سانتریفیوژ معمولاً یک بازه زمانی 10 ساله را شامل می‌شود و بازه زمانی که در برجام بر ما تکلیف شده و محدودیتی که اعمال شده در برجام با آنچه روند طبیعی به کارگیری یک دستگاه جدید سانتریفیوژ است، تقریباً برابر است و ما از این فرصت استفاده می‌کنیم تا مطالعات و طراحی‌های نسل‌های جدید را دنبال کنیم. مطالعه و طراحی همزمان چند ماشین دنبال می‌شود تا در مرحله صنعتی سازی و رفع محدودیت‌های برجام دستاوردهای بالایی داشته باشیم.

فعالیت در سازمان بیشتر از دوره پیش از برجام شده است

این مسئول خاطرنشان می‌کند: کار در سازمان از قبل بیشتر شده و در حوزه بهینه‌سازی و فعالیت‌های علمی ماموریت‌های جدیدی به نیروها ابلاغ شده تا نشاط و پویایی نیروها حفظ شده و آنها با رکود و رخوت روبرو نشوند.

بعد از آن به سراغ ماکت ساختمانی و نمونه‌های دستگاه‌های و ماشین‌های ساخته شده می‌رویم. مسئولی در این بخش ضمن ارائه تاریخچه‌ای مختصر از روند ایجاد سازمان انرژی اتمی در کشور تاکنون، توضیحاتی درباره توانمندی‌های کشور و نوآوری‌های دانشمندان جوان کشورمان در این حوزه ارائه می‌دهد که بسیاری از آنها نمونه خارجی ندارد.

بعد از آن به ساختمان محل قرارگیری سانتریفیوژها می‌رویم تا زنجیره‌های سانتریفیوژهای نسل اول را ببنیم. محل خالی ستون‌های سانتریفیوژها در ابتدای مسیر کمی در ذوقمان می‌زند، اما با توضیحاتی که مسئولان مربوطه ارائه دادند، دریافتیم که این تعداد سانتریفیوژ با این ظرفیت تولید فرق چندانی در تولید کلی و رفع نیاز سوخت هسته‌ای کشور ندارند.

گفته شد که در حال حاضر حدود 2/3 سانتریفیوژهایی که پیش از برجام در گردش بودند، مشغول هستند؛ پیش از این 9 هزار سانتریفیوژ مشغول به کار بوده و در حال حاضر حدود هزار عدد از آنها در فردو نصب است و 5060 عدد نیز در نطنز فعالیت می‌کند.

در این مجموعه 30 زنجیره 164 تایی و 174 تایی مشغول فعالیت است که متناسب با غنای مورد نیاز تعداد آن تغییر می‌کند.

نگهداری دقیق از سانتریفیوژهای جمع آوری شده برای روز مبادا

ماشین‌های جمع آوری شده بعد از برجام در انبار ذخیره شده‌اند. این برچیده شدن با دقت انجام گرفته تا برای استفاده مجدد با مشکلی روبرو نشود. سانتریفیوژهای نگهداری شده در انبار به 2 دلیل بدقت نگهداری می‌شوند: اول اینکه برای جایگزینی دستگاه‌هایی که از کار می‌افتند از آنها استفاده شود و دوم اینکه اگر طرف مقابل، برجام را زیر پا گذاشت به سرعت وضعیت را به حال قبل بازگردانند.

برجام نقض شود مرحله فراتر از گذشته کلید می‌خورد

هر چند مسئولی در این خصوص گفته بود که اگر طرف مقابل برجام را نقض کند، وضعیت نه تنها به گذشته بازخواهد گشت، بلکه ایران پاسخ‌های قویتری در حوزه فنی به آنها خواهد داد. در حال حاضر تعداد زیادی سانتریفیوژ (بالغ بر یک هزار ماشین IR2M) تولید شده که قدرت آنها چند برابر IR1 است و آماده فعالیت هستند.

یکی از خبرنگاران از خرابی دستگاهی حین عملیات پرسید که آیا در این حالت، کل آبشار متوقف می‌شود یا نه؟ که مسئول مربوطه پاسخ داد: در موارد اینچنینی، سایر دستگاه‌ها بدون گازدهی فعالیت خود را دنبال می‌کنند زیرا هر بار خاموش و روشن کردن دستگاه‌ها به آنها صدمه می‌زند.

هر زنجیره 164 تایی سالانه حدود 200 سو تولید دارد. هر سانتریفیوژ در طول سال در صورت تزریق اکسید طبیعی اورانیوم 0.711 نیم کیلو اورانیوم 3.5 تا 4 درصد تولید می‌کند و کل دستگاه‌های حاضر در نطنز در حال حاضر 2.5 تن اورانیوم با غنای 3.5 درصد تولید می‌کنند.

در این مجتمع محدودیتی در تولید وجود ندارد، اما برای ذخیره سازی طبق برجام محدودیت وجود دارد. در برجام ذکر شده که ایران می‌تواند حداکثر 300 کیلوگرم ذخیره اورانیوم 3.5 درصد داشته باشد و بیش از آن یا باید خارج شود، یا به قرص و میله سوخت تبدیل شود و یا باید اکسید شود.

عمر دستگاه‌های سانتریفیوژ مورد استفاده در این مجتمع حدود 10 سال است، اما درباره این دستگاه‌ها حتی طراح نیز توصیه نکرده که از آنها برای تولید صنعتی استفاده شود بلکه پایه‌ای برای مطالعه و طراحی‌های آینده قرار گیرد.

در طول مسیر و توضیحاتی که مسئولان برای خبرنگاران ارائه می‌دهند، تصویر شهدایی که روی هر زنجیره قرار داده شده، خودنمایی می‌کند؛ گویی هر زنجیره به ما یادآوری می‌کند که چه بهایی برای، ایجاد، سر پا ماندن و فعالیتش پرداخت شده است.

همچنین در این مسیر می‌توان دوربین‌های بازرسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را دید که بخش‌های خاصی از جمله محل ورود و خروج محصولات را تحت کنترل دارند و هر از چندی عکس برداری می‌کنند.

پاسخ به ابهامی درباره دوربین‌های نصب شده از سوی آژانس

در این باره سوال‌های زیادی مطرح بود که منظور از نظارت مستقیم و آنلاین چیست. در برخی محافل عنوان می‌شود که این تصاویر مستقیماً به وین ارسال می‌شود و بازرسان به صورت آنلاین آن را مشاهده می‌کنند.

مسئول مربوطه در این خصوص با یادآوری اینکه این دوربین‌ها آفلاین بوده و تنها عکس برداری کرده و این عکس‌ها را ذخیره می‌کنند، اظهار داشت: منظور از آنلاین بودن، در واقع پیوسته بودن تصویربرداری است، بازرسان آژانس هر از چندی به نطنز آمده و حافظه این دوربین‌ها را در حضور مسئولان ایرانی بازبینی کرده و سوالاتی را که دارند مطرح و پاسخ خود را دریافت می‌کنند. بعد از این پروسه نیز بازرسان رفته و حافظه‌ها در محل مجتمع باقی مانده و خارج نمی‌شوند.

همچنین با حضور بازرسان، فرایند انبارگردانی نیز به صورت سالانه انجام می‌گیرد که طی آن خوراک تزریق شده به زنجیره و نیز پسامند و تولید محصول مورد بررسی قرار می‌گیرد.

این بخش‌ها بسیار پویا بوده و هر از چندی تغییری در تاسیسات ایجاد می‌شود که مسئول مربوطه در این باره گفت، از آنجا که این تاسیسات بومی است، مهندسان ما برای کارایی بهتر دست به تغییرات و استفاده از ابزارهای جدیدتر می‌زنند و آنها را جایگزین می‌کنند که نتیجه آن کاهش مصرف و هزینه و افزایش محصول و تولید است. این روند همچنان ادامه دارد زیرا دانش و محصولات آن وارداتی نیست که منتظر تولید محصول جدید در آن سوی مرزها باشد.

پس از پایان این بازدید از سایت شهید احمدی روشن راهی مجتمع آب سنگین خنداب در نزدیکی اراک شدیم که گزارش آن بزودی منتشر خواهد شد.

گزارش از علی حیدری