داود قرایاق زندی معتقد است کردهای عراق نزدیک به یکصد سال است که به دنبال استقلال هستند و این موضوع به بغض فروخفته آنها بدل شده است. با این حال وی بر این باور است که برگزاری همه پرسی در حریم کردستان عراق یک فرصت طلبی سیاسی و در عین حال یک اشتباه استراتژیک است.
وی در عین حال معتقد است گرایش به استقلال، معمولاً زمانی از نظر بین‏المللی موجه و معقول است که دو نکته مهم به تعبیر دیوید میلر در کتاب «ملیت» مورد غفلت قرار گیرد: «بی‏عدالتی آشکار» و «پاکسازی معنوی و فیزیکی قومی» همانند آنچه کردها در عراق دوره صدام، به دنبال عربی‎ سازی با آن مواجه بودند.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی اعتقاد دارد در صورت استقلال کردستان نه اسرائیل دوم و نه ایران دوم در منطقه پدیدار نخواهد شد و در نهایت شرایط باید به مسیری برود که بهترین راه برای زیست انسانی مردم زجرکشیده کرد بدون کمترین مسایل پیرامونی فراهم گردد.
وی تاکید می کند که در عین حال این اقدام بارزانی در شرایط کنونی به تعبیر صحیح وزیر خارجه ایران «اشتباه استراتژیک مهم» است زیرا شرایط فدرالی حریم، بهترین وضعیتی است که کردهای عراق در یکصد سال اخیر به دست آورده‌اند و اقدام بارزانی در شرایط کنونی، نوعی «فرصت‏طلبی سیاسی» محسوب می‏گردد.
به گفته زندی هرچند خواست استقلال برای کردها، خواستی دیرینه است اما عدم توجه بایسته به پیامدهای آن ممکن است تبعات بیشتری در بدو امر برای خود کردها داشته باشد چرا که راه آینده تنها گام برداشتن در راستای آرزوها نیست بلکه پاسداشت دستاوردها نیز هست.

ایرنا:طی روزهای اخیر بالاخره همه‏پرسی در اقلیم کردستان عراق برگزار شد؛ آیا حل‏ و‏ فصل نشدن اختلافات با بغداد منجر به این اقدام از سوی بارزانی شد یا هدف استراتژیک و نهایی وی حرکت در مسیر جدایی ازعراق بوده است؟
زندی: در واقع هر دو موضوع به اضافه بحران ناشی از حضور داعش در موصل در این جریان نقش داشتند؛ یکی عامل اصلی و بلندمدت است و دو عامل دیگر عوامل شتاب‏زا هستند. عامل اصلی و استراتژیک این است که کردها می‌خواهند به استقلال دست یابند و کشوری مستقل را تشکیل دهند. این امر از زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی مطرح بوده و در جریان قرارداد سورس یا سور در سال 1920 متعاقب توافق سایکس ـ پیکو مطرح گردید. طبق توافق‌های صورت گرفته قرار بود به کردها استقلال داده شود که با قرارداد لوزان 1923، موضوع استقلال کردها در معاهده سور کنار گذاشته شد.در اصل، کردها نزدیک به یکصد سال است که به دنبال استقلال هستند و این موضوع به «بغض فروخورده» برای آنها بدل شده که هرگاه مجال می‏یابد و دولت مرکزی در عراق رو به ضعف می‏گذارد، خود را به اشکال مختلف نشان می‏دهد. این خواست تاریخی مهم کردها همیشه با سرکوب نظامی، کشتار وسیع و وجه‏المصالحه قرار گرفتن توسط کشورهای منطقه‏ای و بین‏المللی مواجه بوده است.
دو عامل شتاب‏زای دیگر در به همه‎پرسی گذاشتن استقلال حریم یا اقلیم کردستان در این زمان مؤثر بوده است؛ یکی از این عوامل به روابط بغداد و اربیل باز می‌گردد. در این مورد، تولید نفت کرکوک، میزان درآمد نفتی اختصاص داده‌شده به کردستان و اختیارات قانونی حریم کردستان مدنظر است. این موارد به تناوب از سال 2005 مورد منازعه بغداد – اربیل بویژه در دوره نخست وزیری نوری مالکی بوده است. به همین دلیل هم در سال‌های 2008 و 2012 به‏طور غیررسمی، همه‏پرسی در کنار برگزاری انتخابات ملی مطرح شده بود.
عامل شتاب‏زای دوم، به حضور داعش در موصل بازمی‌گردد که در سال 2013 به این موضوع دامن زد و فضا را برای طرح عمومی موضوع برای حریم و مسعود بارزانی فراهم ساخت. حضور داعش در موصل باعث جلب حمایت مالی و نظامی حریم برای مقابله با داعش شد و این امر با توجه به اوضاع آشفته دولت مرکزی عراق باعث شد که مقامات حریم بخش‎هایی از مناطق پیرامونی خود را بویژه محدوده میدان نفتی کرکوک را برای محافظت از حملات داعش در اختیار بگیرند. به‏واقع، در حال حاضر مشکل اربیل و بغداد تنها به موضوعات قبلی و ابهامات قانون اساسی بازنمی‏گردد بلکه سرزمین‏های مورد اختلاف نیز مزید بر علت است که فرصت اخیر نخست‏وزیر عراق به حریم برای واگذاری این مناطق، مربوط به این موضوع است. در مجموع موضوع داعش و سرزمین‏های جدید بویژه تسلط بر منطقه نفتی کرکوک امکان تحقق استقلال حریم از دولت مرکزی را به بهترین شکل متحقق می‏سازد.

ایرنا:اگر واقعاً مسیر و هدف نهایی بارزانی جدایی از بغداد است دستیابی به این هدف با چه چالش‎هایی مواجه است؟
زندی: این موضوع، خواست دیرینه خانواده بارزانی‌ها از ملا محمود تا ملا مصطفی و در حال حاضر مسعود بارزانی است و همین موضوع با توجه به مشکلات تاریخی کردها در بیش از یکصد سال اخیر، باعث شده تا آنها را به قهرمان کردها بدل سازد. این موضوع در شرایط کنونی، نوعی «فرصت‏طلبی سیاسی» محسوب می‏گردد که حریم سعی دارد در شرایط نامناسب دولت عراق( که هنوز بر اوضاع داخلی مسلط نشده و آخرین بقایای داعش همچنان در عراق حضور دارند، سرزمین‏های جدید را در اختیار داشته باشد) درصدد استقلال برآید که اگر این اتفاق رخ دهد امکان سه‏پاره شدن عراق که نقشه آن از قبل موجود بوده، رخ خواهد داد و نوعی ورشکستگی سیاسی برای عراق به ارمغان خواهد آورد.
در عین حال این اقدام بارزانی در شرایط کنونی به تعبیر صحیح وزیر خارجه ایران «اشتباه استراتژیک مهم» است زیرا شرایط فدرالی حریم، بهترین وضعیتی است که کردهای عراق در یکصد سال اخیر به دست آورده‌اند. گرایش به استقلال، معمولاً زمانی از نظر بین‏المللی موجه و معقول است که دو نکته مهم به تعبیر دیوید میلر در کتاب «ملیت» مورد غفلت قرار گیرد: «بی‏عدالتی آشکار» و «پاکسازی معنوی و فیزیکی قومی» همانند آنچه کردها در عراق دوره صدام، به دنبال عربی‎سازی با آن مواجه بودند.
غیر از این مورد در اینجا به اختصار چند چالش کلیدی دیگر هم قابل طرح است. برای نمونه مشکلات داخلی حریم گسترده و زیاد است: مانند مسایلی که همیشه در مورد قلمرو طوایف مختلف که قبلاً در دهه 1990 باعث برخی درگیری‎ها میان پارتی به رهبری بارزانی و اتحادیه به قیادت طالبانی شده بود، احتمالا همچنان وحدت داخلی کردها را دچار تزلزل می‎کند و زمینه را برای نه تنها نفوذ قدرت‏های دیگر بلکه زیرسؤال بردن اصل استقلال فراهم می‌سازد. همچنین در مورد نوع حکمرانی توسط گروه‏های جدید و مخالفت با رویکردهای طایفگی در این منطقه توسط مثلاً جنبش گوران مسایلی از سال 2008 در حریم مشاهده شده که نشان می‏دهد فرهنگ کسب استقلال و رسیدن به یک ملت‏ـ‏ دولت همچنان محل بحث است. این همان موضوعی است که در زمان استقلال عراق از عثمانی، شیعیان و کردها از رسم پاشایی و عسگری چندان که باید بهره‏مند نبودند.
چالش مهم دیگر این است که مناطقی که بین اربیل و بغداد مورد اختلاف است، مناطق چندقومی هستند که تمایلی به قرار گرفتن زیر سلطه کردها را ندارند.
چالش سوم، منطقه نفتی کرکوک است که به تبع چالش قبلی از دیگر مناطق مورد اختلاف، از تنوع قومی بیشتری برخوردار است و در عین حال موتور محرکه استقلال کردها است و واگذاری آن به کردها در واقع ارائه نوعی استقلال دوژور و غیررسمی به کردها محسوب می‏شود و حل آن ساده نخواهد بود.
در نهایت، آخرین چالش و بزرگترین آن این است که در صورت استقلال کردستان عراق، این منطقه نوعی بن‏بست سرزمینی خواهد داشت که نه تنها این منطقه را برای ارتباطات بین‏المللی به‏ویژه فروش نفت به ترکیه وابسته خواهد کرد بلکه ممکن است به برخی از درگیری‏های بین دولتی (همانند حمله عراق به ایران و کویت برای گذر از حصر خشکی) دامن بزند.

ایرنا:آیا علت مخالفت‏های ایران و ترکیه به خاطر حضور کردها در مناطقی از این دو کشور است؟ یا دلایل دیگری همچون تغییرات ژئوپلیتیک هم مدنظر دارند؟
زندی: هردوی این مطالب نقش دارد؛همان‏طور که در بالا اشاره شد این وضعیت برخی مشکلات ژئوپلیتیک در منطقه ایجاد خواهد کرد که نه تنها بر ایران و ترکیه، بلکه بر عربستان، سوریه و کلیت خاورمیانه تأثیر فراوانی خواهد داشت. این تغییرات، با توجه به این‏که غیر از عراق، سوریه، یمن و تاحدی بحرین درگیر بحران‏های دولت‏سازی هستند، می‏تواند به معنی نوعی به بحران کشیدن منطقه خاورمیانه باشد که نه تنها جمع کردن آن آسان نیست بلکه حتی برای کردها در کشورهای دیگر بویژه در سوریه و ترکیه می‏تواند پیامدهای منفی درپی داشته باشد؛ زیرا مثلاً ممکن است این فرض مطرح گردد که در صورت دادن اختیارات فدرالی به کردها در سوریه یا ترکیه ممکن است آنها درصدد تجزیه آن کشورها برآیند. به همین دلیل به تعبیر وزیر خارجه‌مان این اقدام نوعی خطای استراتژیک برای اقلیم محسوب می‏گردد. در عین حال، استقلال کردهای عراق ممکن است در این شرایط بر ترکیه بیشتر از ما تأثیرگذار باشد، اما این خواست کردها همانند دومینو، با استقلال کردهای عراق افزایش می‏یابد و در صورت شکل‏گیری بحرانی دیگر در منطقه و ضعف احتمالی برخی از کشورهای همجوار می‏تواند به عنوان گام نخست برای تحرکات آینده نیز باشد.

ایرنا:برخی از کارشناسان با توجه به اشتراکات فرهنگی که کردها با ایران دارند اعتقاد دارند نحوه تعامل ایران با این اتفاق نباید همانند ترکیه و عراق باشد؛ نظر شما در این باره چیست؟ آیا نزدیکی‏های فرهنگی می تواند دلیل قانع‏کننده‏ای برای تفاوت برخورد ایران با ترکیه و مماشات با حکومت اقلیم کردستان عراق باشد؟
زندی: به نظرم با توجه به مسایلی که این موضوع ایجاد می‏کند و در بالا به آن اشاره کردم، نوعی برخوردهای واکنشی به موضوع در سطوح مختلف را شاهد هستیم. در اینجا نخست تمایل دارم به دو تذکر بپردازم: نخست این‏که نوعی جو مخالفت با همکاران دانشگاهی در رشته علوم سیاسی ایجاد شده که باید فضای تعامل و اظهارنظر را محترم شمرد زیرا تمامی متخصصان این حوزه از دیدگاه یکسانی برخوردار نیستند.
دوم، به نظرم در صورت احتمال استقلال کردهای عراق نه «ایران دوم» و نه «اسراییل دوم» پدیدار نخواهد شد. به جای این دیدگاه‏ها باید به عوامل مختلف و پیچیده‏ای که این موضوع به همراه دارد توجه بایسته صورت گیرد و بهترین راه برای زیست انسانی مردم زجرکشیده کرد بدون کمترین مسایل پیرامونی فراهم گردد. هرچند خواست استقلال برای کردها، خواستی دیرینه است اما عدم توجه بایسته به پیامدهای آن ممکن است تبعات بیشتری در بدو امر برای خود کردها داشته باشد. راه آینده تنها گام برداشتن در راستای آرزوها نیست بلکه پاسداشت دستاوردها نیز هست.

ایرنا:با برگزاری همه‎پرسی چه تغییراتی در کردستان و عراق رخ داده است؟ در واقع کردستان بعد از همه‏پرسی چه تفاوتی با کردستان قبل از همه پرسی دارد؟
زندی:با برگزاری همه‏پرسی چند اتفاق کلان و خرد رخ داده است: نخست این‏که وضعیت کردها نه تنها در عراق بلکه در منطقه قابل بازگشت به قبل نیست و هرگونه برخورد قهری و غیرانسانی با کردها نه تنها قابل قبول نیست بلکه این همه‏پرسی نشان داد که در صورت نبود دو شرط مناسب اشاره شده در بالا، توجیه استقلال‏خواهی مشروعیت خواهد یافت. دوم، تداوم و حفظ وضعیت فدرالی کردها در عراق امکان مسلط شدن یک گروه قومی علیه کردها را همانند گذشته کاهش می‏دهد. سوم، امکان تجربه‏اندوزی در زیست همراه با تساهل در خاورمیانه و همچنین کسب مهارت‏های اداره سیاسی کشور و منطقه در حریم و کشور عراق فراهم است. این کار نشان خواهد داد اقتدارگرایی زیست محتوم کشور عراق و خاورمیانه نیست. در عین حال گزینش نوع ساختار و چگونگی زیست سیاسی صرفاً تابع سیاست قدرت و جبر ژئوپلیتیک نیست که هرگاه دولت در عراق تضعیف شود، امکان استقلال‏خواهی مطرح گردد و هرگاه دولت قوی است، زمینه سرکوب اقلیت و زیرپاگذاشتن حقوق اولیه آنها دنبال گردد. این نوعی تمرین زیست انسانی در بعد از همه‏پرسی فراهم است و از همه‏پرسی یک فرصت تاریخی می‏سازد تا تهدید منطقه‏ای.
در شکل خرد، بهبود اقتصاد حریم کردستان، کاهش بدهی مالی حریم، امکان تعامل بهتر بغداد و اربیل در حوزه‏های مختلف، امکان انتقال و فروش نفت برای حریم به ترکیه بر اساس قرارداد جدیدی که در سال 2013 امضا شد، بیشتر فراهم خواهد شد. زمان آن است که مردم عراق و کردها «زیست انسانی و همراه با آسودگی» را تجربه کنند. در این شرایط حتی امکان وجود نظام اجرایی کنفدرالی برای کردها شاید مناسب باشد که تنها در شرایط اجرایی خودمختار است و از نظر حاکمیتی تحت کنترل دولت مرکزی عراق است و این کار بدون حتی تغییر قانون اساسی موجود بر اساس توافق اربیل و بغداد قابل تحقق است.

ایرنا:نحوه تعامل قدرت‏های فرامنطقه‏ای با این مسأله را چطور ارزیابی می‏کنید؟ آیا بارزانی در پازل قدرت‏های فرامنطقه‏ای حرکت می‎کند؟ در این صورت اقلیم کردستان چه چیز قابل عرضه‏ای برای قدرت های فرامنطقه‏ای دارد؟
زندی: تصور می‏کنم آنچه تاکنون در سطح فرامنطقه‏ای مطرح شده، نشان می‏دهد که شرایط برای طرح استقلال کردهای عراق فراهم نیست. بارزانی بیشتر در محدوده تحکیم موقعیت خود، مسایل داخلی و توسعه حریم، حفظ کنترل مناطق مورد اختلاف و کسب تضمین حفظ وضعیت کنونی توسط قدرت‏های فرامنطقه‏ای عمل می‏کند. در شرایط کنونی منطقه، استقلال کردها به هیچ روی به نفع آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، چین و امنیت نظام بین‏المللی درگیر موضوعات تحرکات بین‏المللی تروریسم و داعش و موضوع مهم استراتژیک کره‎شمالی نخواهد بود. به همین دلیل این پیشنهاد تنها وجه حفظ وضع موجود را دارد و مزیتی را برای قدرت‏های فرامنطقه‏ای به دنبال ندارد.

ایرنا:ارزیابی شما از واکنش‏های بغداد و العبادی در قبال همه‎پرسی چیست. آیا بغداد توان اقدام نظامی علیه اربیل را در مناطقی مثل کرکوک دارد؟
زندی:به نظرم توان اقدام نظامی عراق علیه حریم وجود دارد اما این کار با توجه به پیشینه سرکوب کردها خطای راهبردی فزاینده نه تنها برای عراق، بلکه ایران و ترکیه خواهد داشت و این کار تنها استقلال کردها را توجیه خواهد کرد. از آنجا که این همه‏پرسی بر خلاف قانون اساسی عراق و بدون نظر دولت مرکزی و در شرایط فوق‏العاده کشور عراق برای مبارزه با داعش انجام پذیرفته، حمله نظامی را قابل توجیه برای کشور عراق می‏سازد، اما باید بدانیم این موضوع راه‏حل نظامی ندارد و تنها باعث ایجاد بحران در کشور عراق و منطقه خواهد شد. همکاری مشترک سه کشور عراق، ترکیه و ایران و فشار به حریم از طریق مجاری تجاری، هوایی و انرژی برای مذاکره با بغداد و توافق برای لغو یا تعلیق همه‏پرسی نه تنها مناسب است بلکه کارساز و نتیجه‏بخش‌تر است.
سیام**2021** 1449**گفت و گو: داود مرادپور**ناشر:امیرکاردان راد