سارا معصومي در روزنامه اعتماد نوشت: با عنوان دولت اسلامي عراق و شام خود را به جهانيان معرفي كردند. عراق و سوريه را به عنوان اصلي‌ترين ميزبان‌هاي خود برگزيدند و هر روز بر حجم فعاليت‌هاي خود در شش سال گذشته افزودند. با اين وجود امروز با از دست رفتن بخش اعظمي از زمين‌هاي در اختيار اين گروه در عراق و سوريه، سرنوشت آنها تحليلگران را به گمانه‌‌زني‌هاي بسيار واداشته است. مخوف‌ترين و ثروتمندترين گروه تروريستي جهان در حال فروپاشي است يا پوست‌اندازي؟  داعشي‌ها به وطن بازمي‌گردند براساس تازه‌ترين برآوردها كه رسانه‌اي مانند اينديپندنت آن را منتشر كرده بسياري از اعضاي داعش كه قريب به ٤٠ هزار نفر را شامل مي‌شود در حال بازگشت به كشورهايي هستند كه از آنجا به اين گروه پيوسته بودند. براساس اين گزارش، حداقل ٥٦٠٠ نفر از جنگجويان داعش از ٣٣ كشور كه از سرزمين‌هاي داعش در سوريه و عراق خارج شده‌اند به خانه‌هاي‌شان بازگشته‌اند. برخي كشورها بيش از سايرين شاهد بازگشت اعضاي داعش بوده‌اند. به گونه‌اي كه نيمي از اعضاي داعش كه از كشورهاي بريتانيا، سوئد و دانمارك بودند به كشورهاي خود بازگشته‌اند و اين در حالي است كه كمتر از ده درصد از جنگجوهايي كه از روسيه يا كشورهاي عضو اتحاد جماهير شوروي سابق بودند ترجيح داده‌اند به سرزمين‌هاي خود بازگردند.  برخي كشورهاي ديگر به خصوص در منطقه جنوب شرقي آسيا نيز نه تنها شاهد بازگشت شهروندان خود هستند كه به داعش پيوسته بودند بلكه برخي از اعضاي داعش كه به كشورهاي خود بازنمي‌گردند نيز به اين كشورها مراجعه كرده‌اند. براساس آمارهاي رسمي اعلام شده بيشترين جمعيت ملحق شده به داعش از كشورهاي روسيه، عربستان سعودي، اردن، تونس و فرانسه بوده‌اند. گزارش اخير كه در ماه اكتبر منتشر شده نشان مي‌دهد كه از ميان ٨٥٠ عضو داعش كه از بريتانيا به اين گروه پيوسته بودند ٤٢٥ نفر به كشورشان بازگشته‌اند. از كشور سوئد نيز براساس آخرين آمار ٣٠٠ نفر به داعش پيوسته بودند كه تاكنون ١٢٦ نفر آنها به سوئد بازگشته‌اند.  فرانسه در ميان كشورهاي اروپايي ركورددار هموطناني است كه به اين گروه تروريستي پيوسته‌اند و براساس آخرين آمار از ميان ١٩١٠ نفري كه به داعش از اين كشور پيوسته‌اند ٢٧١ نفر به خانه‌هاي خود بازگشته‌اند. از ايالات متحده نيز ١٢٩ نفر به عضويت داعش درآمده بودند كه تنها ٧ نفر آنها به اين كشور بازگشته‌اند. در بخش‌هايي از گزارش منتشر شده آمده است كه هرچند نمي‌توان گفت بازگشت تروريست‌ها به خانه‌هاي‌شان مي‌تواند بر تهديد تروريسم بين‌المللي بيفزايد اما تعداد حمله‌هاي تروريستي كه توسط داعش هدايت يا انجام مي‌شود در حال صعود در سطح بين‌المللي است. هر تروريست جدا شده از داعش كه به خانه خود بازمي‌گردد از نظر كارشناسان يك خطر بالقوه است كه مي‌تواند ريسكي براي امنيت كشورش باشد. داعش همچنان الهام‌بخش مشتاقان داعش همواره جزييات هويتي افرادي را كه به اين گروه پيوسته بودند حفظ مي‌كرد و علاوه بر اين ائتلاف بين‌المللي مبارزه با داعش نيز از طريق رديابي گوشي‌هاي تلفن همراه و كامپيوترهاي شخصي افرادي كه در اين شبكه مشغول به كار بودند كار رديابي آنها را انجام مي‌داد. در حال حاضر بيش از ٢٠٠٠ اسم از افرادي كه در عضويت داعش هستند در اختيار پليس بين‌الملل (اينترپل) قرار گرفته است. براساس گزارش‌هاي رسيده، داعش در جذب نيروهاي خارجي بسيار موفق‌تر از گروه‌هاي مشابه بوده است؛ گروه‌هايي مانند شبه نظاميان افغاني كه براي مبارزه با اتحاد جماهير شوروي سابق در دهه ٨٠ در افغانستان شكل گرفته بودند.  بسياري از افرادي كه به داعش ملحق شده‌اند به بقاي طولاني مدت‌تر اين گروه كمك مي‌كنند. براساس تازه‌ترين گزارش‌هايي كه در مورد پراكندگي اعضاي داعش منتشر شده، مي‌توان گفت در حالي كه سرزمين‌هاي داعش براي اعلام خلافت اين گروه در حال از دست رفتن از چنگال آن هستند اما اين گروه بيشتر تمركز را بر نيروهاي خود در فراتر از مرزهاي سوريه و عراق قرار داده است. بسياري از اعضاي داعش به دستور فرماندهي اين گروه تروريستي به خانه بازمي‌گردند تا بتوانند برند اين گروه را زنده نگه دارند. بسياري از كارشناسان اعتقاد دارند كه موفقيت داعش در جذب عضو از كشورهاي متفاوت آسيايي، اروپايي و قاره امريكا مي‌تواند در روند بقاي بيشتر اين گروه تاثيرگذار باشد. شايد داعش در آينده نزديك ديگر آن گروه تروريستي متحد و منسجمي نباشد كه روزگاري جهان سراغ داشت اما مي‌تواند با حفظ جاذبه‌هاي خود همچنان الگويي الهام‌بخش براي كساني باشد كه آرزوهاي خود را در پيوستن به گروه‌هاي ترويستي محقق شده مي‌دانند. حذف فيزيكي داعش پايان ايدئولوژي آنها نيست كريستين ساينس مانيتور در گزارشي تحليلي درباره وضعيت داعش و اعضاي آن مي‌نويسد: سقوط خليفه خود‌خوانده داعش كه خود را با عنوان دولت اسلامي به جهان عرضه كرده بود به همان آرامشي صورت مي‌گيرد كه ظهور آن رخ داد. سقوط شهرهاي در اختيار داعش در دو سوي مرز عراق و سوريه مانند سقوط تكه‌هاي دومينويي بود كه پس از آزادي موصل در عراق در ماه جولاي سرعت بيشتري هم گرفت. در حالي كه پيش از اين بيرون راندن داعش از شهرهاي در اختيار مانند موصل كار جان‌فرساي چندماه بود اما نيروهاي عراقي پس از موصل چند شهر ديگر را در بازه‌هاي زماني يك يا چند روز از داعش بازپس گرفتند. در سوريه نيز نيروهاي داعش در حال فرار مستمر هستند. نيروهاي مورد حمايت امريكا در اين كشور در هفدهمين روز از ماه اكتبر پايان عمليات عليه داعش در رقه را اعلام كردند.  در سوريه رقه براي اعضاي داعش مانند موصل در عراق بود. نيروهاي داعش به اين دو شهر مانند قلب يا مركز فعاليت‌هاي خود در سطح بين‌المللي نگاه مي‌كردند. با تحولات جاري در سوريه و عراق مي‌توان گفت كه خلافت داعش در حال نابودي است. سرزمين‌هاي وسيعي كه روزگاري پرچم داعش را بر پيشاني خود داشتند اكنون يك به يك شاهد پايين كشيده شدن اين پرچم هستند. معمارهاي داعش يا متواري هستند يا مرده‌اند يا در سوراخ‌هايي در دل بيابان پنهان شده‌اند. با اين وجود مي‌توان گفت كه حذف فيزيكي داعش از عرق و سوريه را نمي‌توان به معناي پايان شبكه اين گروه تروريستي مخوف دانست.  داعش تاكنون توانسته شعبه‌هاي خود را در آفريقا، خاورميانه و آسيا تاسيس كند. گروه‌هاي تروريستي تازه تاسيس بسياري در حال سربرآوردن هستند اما اين شاخه‌هاي محلي همگي پيرامون يك شبكه اتصالي با هسته داعش قرار گرفته‌اند و تنها تعداد محدودي از آنها ريشه در درگيري‌ها در سوريه و عراق دارند. بسياري از اين شاخه‌ها به دليل نارضايتي اعضاي به داعش پيوسته از وضعيت محلي در كشورهاي خود به وجود آمده‌اند و البته پيوند يا اتصال آنها به داعش تنها يك فايده دارد و آن هم تنومندتر شدن بدنه داعش است كه در حال حاضر وجود خارجي دارد و در سطح بين‌المللي شناخته شده است. تبديل شدن به نهاد تروريستي زيرزميني؟ كريستين ساينس مانيتور به نقل از يك مامور سابق اف‌بي‌آي كه در جريان تحقيقات حادثه تروريستي يازده سپتامبر حضور داشته، مي‌نويسد: داعش اندك اندك از جامه يك گروه تروريستي كه سوداي خلافت و دولت را در سر داشت خارج مي‌شود و به يك نهاد تروريستي زيرزميني بدل مي‌شود. داعش اندك اندك در هر نقطه از جهان مقري براي خود پيدا مي‌كند. با اين وجود يك سوال ايدئولوژيك بسيار عميق باقي مي‌ماند و آن هم اين است كه چه بلايي بر سر داعش مي‌آيد اگر از خليفه خبري نباشد؟ آنها از اين به بعد به خليفه و دولتي اشاره خواهند كرد كه ديگر وجود خارجي ندارد. داعش در روزهاي اوج خود در سال ٢٠١٤ ميلادي، بيش از ١٠٠ هزار كيلومتر مربع زمين را كه بيشتر در عراق و سوريه بود در اختيار داشت. اين مساحت قريب به ١١ ميليون جمعيت را در خود جاي داده بود. از اين ١١ ميليون جميعت ٤٠ هزار نفر تروريست بودند كه از ١٢٠ كشور متفاوت خود را به سوريه و عراق رسانده بودند. در ابتداي سال ٢٠١٧ ميلادي، تعداد كساني كه در زير بيرق داعش زندگي مي‌كردند با كاهش ٦٥ درصدي در سوريه و ٨٣ درصدي در عراق رو به رو شد. برخي از جدال‌هاي داعش با نيروهاي محلي يا جريان ائتلافي مبارزه با داعش در عراق و سوريه در يك سال و نيم اخير بيش از آنچه كه اين گروه تصور مي‌كرد با درگيري و تنش همراه بود. به عنوان نمونه آزادسازي موصل از نقطه صفر تا صد آن قريب به ٩ ماه طول كشيد. با اين وجود آزادسازي رقه در سوريه اين اميد را به وجود آورده است كه شايد عمليات‌هاي نظامي در سوريه و عراق براي بيرون راندن كامل داعش با سرعت بيشتر و تلفات كمتر در ميان غيرنظاميان صورت بگيرد. تلاش داعش براي ظهور در نقطه‌اي جز سوريه و عراق كريستين ساينس مانيتور در ادامه گزارش تحليلي درباره وضعيت داعش به نقل از رييس نيروهاي ويژه شكست داعش در وزارت امور خارجه امريكا مي‌نويسد: اميدواري‌ها به شكست داعش را نبايد با اغراق زياد همراه كرد بلكه بايد مراقب رنگ‌هاي بر روي نقشه‌هاي سوريه و عراق بود. زماني كه سرزميني در اين كشورها از دست داعش خارج مي‌شود مناطق آزاد شده از سايه رنگ قرمز خارج مي‌شوند. اين مقام امريكايي همچنين مخالف اين ايده خوش‌بينانه است كه ديگر زمينه براي بازگشت داعش به عراق و سوريه در آينده نزديك وجود ندارد. وي در اين باره به كريستين ساينس مانيتور مي‌گويد: در شكست دادن داعش يك عبارت رايج وجود دارد و آن هم اين است كه بازپس گرفتن زمين‌هاي در اختيار اين گروه تروريستي لازم است اما كافي نيست. حتي اگر داعش زمين‌هاي اصلي در اختيار خود را هم از دست بدهد باز هم مي‌تواند زمينه‌هاي لازم را براي قدرت‌گيري در ساير نقاط جهان پيدا كند. به خصوص در مناطقي كه از بي‌ثباتي و دولت‌هاي ضعيف رنج مي‌برند زمينه براي رشد داعش بيشتر وجود دارد. اگر بخواهم نوعي پيش‌گويي براي شما بكنم مي‌توانم بگويم كه هنوز گروهي را در اين نزديكي مي‌بينيم كه خود را داعش صدا مي‌زنند اما بيش از آنكه گروهي منسجم با توانايي اجراي عمليات‌هاي هماهنگ باشند، يك اسم و يك برند از آنها باقي مانده است. برخي از تحليل‌‌گران اعتقاد دارند كه داعش پايان خود را نزديك مي‌بيند و به همين دليل در حال بازهدايت نيروهاي باقي‌مانده خود به ساير نقاط جهان است. اگر قرار باشد كه داعش دوباره در نقطه ديگري بازتولد را تجربه كند، سوال اساسي اين است كه نيروهاي تازه نفس را از كجا خواهد آورد و در اين شرايط اين سوال كه نيروهاي موجود در عراق و سوريه ترجيح مي‌دهند كجا دوباره گردهم جمع شوند اهميت چنداني نخواهد داشت. داعش ناگهان غيب نمي‌شود كريستين ساينس مانيتور در ادامه به نقل از حسن حسن، نويسنده كتابي در مورد داعش و شيوه‌هاي ترور اين گروه تروريستي مي‌نويسد: آنچه كه امروز باقي مانده است هسته داعش و كساني است كه واقعا به عملكرد اين گروه اعتقاد دارند. به نظر مي‌رسد كه داعش در حال حاضر كنترل شده است اما بارها هشدار داده شده است كه اگر شرايط سياسي و اجتماعي نابساماني كه داعش به دليل آنها در سوريه و عراق پاگرفت و رشد كرد دوباره بازگردد، داعش نيز مي‌تواند دوباره متولد شود. داعش همچنان يك تهديد براي جامعه جهاني باقي مي‌ماند. هنوز فرصت‌هايي براي اينكه آنها ايده خليفه‌گري خود را احيا كنند وجود دارد. آنها هنوز سوداي دوباره زنده كردن اين خليفه‌گري را در سر دارند و به دنبال بستر لازم براي اجرايي كردن اين رويا مي‌گردند. برخي از تحليل‌گران اعتقاد دارند كه پروژه خليفه‌گري داعش در آينده‌اي نه چندان دور كاملا شكست مي‌خورد با اين وجود نبايد اين خوش‌بيني مانع از اين شود كه تهديد واقعي داعش درك نشود. نبايد فراموش كرد كه بازمانده‌هاي داعش هنوز نفس مي‌كشند. فرقي نمي‌كند كه اين بازمانده‌ها به وطن خود بازگردند يا به ديگر نقاطي كه داعش در حال ريشه دواندن در آنجاست هجرت كرده‌اند يا در محل‌هاي فعلي استقرار داعش مانند عراق و سوريه جان سالم به در برده‌اند و همچنان نفس مي‌كشند. يك كارشناس گروه‌هاي اسلام‌گراي افراطي در اين باره به كريستين ساينس مانيتور مي‌گويد: تصويري كه اكثر مردم در روياهاي خود دارند اين است كه هواپيمايي مملو از نيروهاي داعش به پرواز در مي‌آيد و سپس محو مي‌شود. اما اين يك تصوير نادرست است. نيروهاي داعش اين‌سو و آن‌سو دوباره از نو ‌زاده مي‌شوند و جان مي‌گيرند. فرماندهي مركزي امريكا در ماه آوريل اعلام كرد كه بيش از ٤٠ هزار نيروي خارجي را كه به داعش در عراق و سوريه پيوسته‌اند شناسايي كرده است. با اين وجود برخي از تحليل‌گران مي‌گويند كه در مورد اين ارقام اغراق شده است و اعتقاد دارند كه رقم فعلي نيروهاي در اختيار داعش اعم از طرفداران اين گروه يا جنگجوهاي آن حدود ٢٠ تا ٣٠ هزار نفر است. هيچ شكي وجود ندارد كه رقم قابل توجهي از جنگجوهاي خارجي كه به داعش پيوسته بودند اكنون از ميدان‌هاي جنگ مستقيم گريخته‌اند. حداقل ٥٦٠٠ نفر از اعضاي داعش از ٣٣ كشور مختلف به خانه‌هاي خود بازگشته‌اند. البته بايد گفت كه تهديدي كه بازگشت اين افراد براي كشورهاي مبدا ايجاد مي‌كند تنها يكي از چالش‌هايي است كه جهان با آن در سال‌هاي آتي دست به گريبان خواهد بود. شعبه‌هاي مخفي داعش فعال مي‌شوند لينا خطيب از محققان امور خاورميانه و آفريقاي شمالي در چتم هاووس لندن در اين باره به كريستين ساينس مانيتور مي‌گويد: شكست‌هاي زميني داعش را الزاما نمي‌توان به كاسته شدن از تهديد حملات تروريستي اين كشور در سطح بين‌المللي تعبير كرد. شكست‌هاي نظامي داعش در عراق و سوريه بيش از آنكه معناي ميداني و كاربردي براي داعش داشته باشد شكست‌هاي نمادين و سمبليك به حساب مي‌آيد چرا كه فعاليت‌هاي داعش در مناطق خارج از خاورميانه و شمال آفريقا توسط اعضاي خاموش اين گروه انجام مي‌گيرد. اين اعضاي خاموش دستورهاي خود را از فرمانده اصلي داعش كه احتمالا در بيابان‌هاي عراق يا سوريه پنهان شده دريافت مي‌كنند. در حال حاضر گفته مي‌شود كه حدود ٦ تا ١٠ هزار عضو داعش همچنان در عراق و سوريه فعال هستند و هرچند كه داعش زمين‌هاي تحت كنترل خود را در عراق و سوريه از دست داده است اما نگراني‌ها در مورد اينكه اين گروه تروريستي بتواند در بلندمدت چه به عنوان گروه تروريستي، چه به عنوان منبع الهام بخش دوباره احيا شود، وجود دارد. دليل اين نگراني‌ها نيز اين است كه داعش بيش از هر گروه تروريستي ديگري در جذب نيروهاي خارجي موفق عمل كرده است. حقيقت آن است كه مشتاقان راه و روش داعش تنها گروه گروه راهي عراق و سوريه نمي‌شوند بلكه در ساير نقاط جهان نيز چراغ سبزهاي بسياري به راه و روش داعش نشان داده مي‌شود. مهم نيست كه داعش خليفه‌گري خود را در كجا بنا نهاده اما شعبه‌هاي مخفي آن همه‌جا وجود دارد. ليبي و مصر، دو بهشت موعود براي داعش ليبي يكي از كشورهاي معدودي است كه ميزباني بخش اعظمي از جنگجوهاي داعش را برعهده دارد. هرچند كه نيروهاي داعش در پايان سال گذشته ميلادي از مقر خود كه شهر سرت در ليبي بود بيرون رانده شدند و در بيابان‌هاي اطراف سكني گزيدند اما طبيعت پرهرج و مرج اين كشور زمينه را براي تبديل شدن آن به بهشت داعش فراهم كرده است.
مصر يكي ديگر از كشورهايي است كه بايد نگران گسترش نفوذ داعش در آن بود. صحراي سينا در مصر يكي از نقاطي است كه مي‌تواند به بهشتي براي داعش تبديل شود. در حال حاضر نيز ما شاهد افزايش حملات تروريستي و حضور اعضاي داعش در اين منطقه هستيم.  در ساير نقاطي كه داعش به دنبال جا پايي براي خود مي‌گردد در حالت رقابت با ساير گروه‌هاي تروريستي براي به اثبات رساندن حرف و قدرت خود است. به عنوان نمونه در افغانستان كه ما شاهد افزايش حضور داعش و سرعت گرفتن فعاليت‌هاي آنها هستيم فشارهاي زيادي روي اين گروه از سوي طالبان و شبكه حقاني وجود دارد. در يمن و سومالي نيز القاعده اصلي‌ترين رقيب داعش به حساب مي‌آيد. در سومالي كه داعش تلاش كرد گروه الشباب را با خود همراه كند، الشباب نه تنها در برابر اين درخواست مقاومت كرد بلكه حتي در مقابل داعش قدعلم كرد و به گونه‌اي برخورد كرد كه مي‌توان گفت در حال حاضر تعداد نيروهاي داعش درسومالي كمتر از ١٠٠ نفر است. استفاده داعش از ظرفيت‌هاي محلي موجود كريستين ساينس مانيتور در ادامه مي‌نويسد: ترتيب اتفاق‌ها و حوادث نشان مي‌دهد كه بسياري از گروه‌هاي تروريستي كه ادعاي اتحاد با داعش را داشتند در حقيقت گروه‌هايي هستند كه سابقه بيشتري از داعش دارند اما با تماشاي محبوبيت داعش براي جلب‌توجه و به دست آوردن قدرت بيشتر بر پشت داعش پريده‌اند و از آن بهره‌برداري مي‌كنند. مشاور سابق وزير دفاع امريكا در امور ماموريت‌هاي ويژه در اين باره مي‌گويد: راه و روش تاريخي كه داعش يا القاعده به آن عمل مي‌كنند اين است كه هيچ چيز را از عالم غيب ظاهر نمي‌كنند بلكه از گروه‌هاي محلي موجود براي بالا رفتن استفاده مي‌كنند. اين نگاه در مورد فعاليت‌هاي داعش در كشورهاي غرب آفريقا كاملا صحت دارد. اخيرا در نيجر چهار نظامي امريكايي در حين انجام وظيفه در عمليات‌هاي ضدتروريستي جان خود را از دست داده‌اند. بوكوحرام سال‌هاست كه گروهي تروريستي و مخوف در اين مناطق است و اخيرا نيز اتحاد خود با داعش را علني كرده است. البته يك عمليات نظامي چندجانبه با حضور نيروهاي نظامي از چندكشور توانسته بخش‌هاي اعظمي از مناطق تحت كنترل بوكوحرام را باز پس بگيرد. در فيليپين نيز ما شاهد ظهور هسته‌هايي از داعش هستيم و به عنوان نمونه نيروهاي وفادار به اين گروه تروريستي شهر مراوي را اين كشور را به مدت ٥ ماه در اختيار خود داشتند و نبرد نيروهاي دولتي با آنها نيز همين حدود طول كشيد.  هرچند كه اين منطقه پيش از اين نيز سابقه فعاليت‌هاي شبه نظامي‌گري را داشته است اما ظهور داعش در مراوي زنگ‌هاي خطر فعاليت‌هاي تروريستي در فيليپين را با شدت بيشتري به صدا درآورد. در حادثه مراوي به خوبي تمايل براي همكاري گروه‌هاي شبه‌نظامي متفاوت بين‌المللي با هم به نمايش گذاشته شد و به عنوان نمونه شبه‌نظاميان متعلق به گروه‌هاي تروريستي متفاوت از اندونزي و ساير نقاط واقع در جنوب شريق آسيا راهي مراوي شدند. بوروس هافمن از مركز مطالعات امنيتي دانشگاه جورج تاون در اين باره مي‌گويد: شبه نظاميان به خوبي مي‌توانند در كشورهاي بي‌قانون يا در مرز درهم‌شكستگي يا نقاط مرزي كه از نظارت دولتي بر آنها خبري نيست يكديگر را پيدا كنند. بنابراين براي دست رد زدن به سينه اين تروريست‌ها و مقاومت در برابر اتحاد آنها به عزم و تلاشي بين‌المللي نياز است.