به گزارش پایگاه اطلاع رسانی شهدای مدافع حرم به نقل از خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، وقتی قدم به درون موزه‌های مختلفی که در کشورمان وجود دارند می‌گذاریم، می‌بینیم که شمار فراوانی از آثار که مربوط به قرون گذشته بوده‌اند، در این اماکن تحت شرایط دمایی و مکانی خاص نگهداری می‌شوند. فخامت و ارزندگی آنها از تاریخ کهن سرزمین ما حکایت می‌کند؛ از جمله این آثار می‌توان به نسخ خطی قرآن کریم اشاره کرد.

در راستای انجام تحقیق درباره ویژگی‌ها و کشف نکات ارزنده درباره نسخ خطی قرآن و بهره‌گیری تعداد افراد بیشتری از این نسخ ارزنده، مرکز طبع و نشر قرآن بر آن شد که تحقیقاتی را بر روی یکی از این نسخ انجام دهد تا پس از انجام این مراحل، نسخه فاکس‌میله (نسخه‌برگردان) آن را تهیه کند و در اختیار علاقه‌مندان به این مصاحف قرار دهد.

نسخه قرآنی از آستان قدس رضوی اخیراً‌ مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت که این کار با همکاری «طیار آلتی قولاچ» از نسخه‌شناسان برجسته جهان اسلام شروع شد. این نسخه از قرآن،‌ از قدیمی‌ترین نسخ به شمار می‌آید که به صورت کامل کتابت شده است. در آخرین برگه این مصحف به کتابت آن توسط امام علی(ع) اشاره شده است. این موضوع یکی از دلایلی بود که مرکز طبع و نشر قرآن را بر آن داشت که طی یک سال پیش این قرآن را انتخاب و تحقیقات روی آن را آغاز کند. تحقیقات اولیه توسط قولاچ انجام شد. نگاه وی بیشتر بر رسم‌المصحف، یعنی شیوه نگارش کلمات در این قرآن متمرکز بود.

بر اساس نگاهی که قولاچ داشت، هر یک از کلمات از ابتدا تا انتها بررسی و با رأی علمای علم رسم‌المصحف مقایسه شدند. از آنجا که قرار بود مرکز طبع و نشر قرآن،‌ یکی از طرفین همکار باشد،‌ محققان داخلی نیز در این کار نقش ایفا کردند که از آن جمله می‌توان به حمیدرضا مستفید و مرتضی توکلی اشاره کرد که موارد مرتبط با رسم‌المصحف را ویرایش کردند و در موضوعاتی که نیاز به توضیح داشت،‌ مباحثی را درباره قرائت و کلماتی که در این مصحف آمده است و انطباق آن با قرائات مشهور بیان کردند. در همین راستا با دو نفر از مسئولان و کارشناسان مرکز طبع و نشر به گفت‌وگو نشستیم تا درباره ویژگی‌ها این اثر برجسته اطلاعاتی را در اختیار مخاطبان این رسانه قرار دهیم. متن این گزارش را در زیر می‌خوانید؛

محمد بابایی، مدیر نشر مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی درباره چاپ این قرآن که منسوب به امام علی(ع) است عنوان کرد: نمونه‌ای از صفحات این قرآن که به خط کوفی است بر روی کاغذ‌های مختلف به چاپ رسید؛ از کاغذ تحریر که قرآن معمولی روی آن چاپ می‌شود تا کاغذ بایبل که کاغذی سبک‌وزن است و معمولا کتب مقدس روی این کاغذ چاپ می‌شود.

وی با اشاره به اینکه یک متر مربع از این کاغذ کمتر از 50 گرم وزن دارد، ادامه داد: کاغذ بالک نیز نوع دیگری است که در عین برخورداری از ضخامت، سبک است. در نمونه دیگر، از کاغذ گلاسه مات و براق استفاده کردیم و در نتیجه بر روی کاغذهایی که موجود بودند، صفحاتی از این قرآن را به صورت نمونه به چاپ رساندیم.

بابایی با اشاره به مسائلی که در چاپ این مصحف شریف وجود داشت، اظهار کرد: اصل نسخه این مصحف شریف در موزه آستان قدس رضوی عکاسی شده است و فایل آن در اختیار مرکز قرار گرفت. باهدف ارتقای کیفیت تصاویر، روی نمونه‌هایی که دریافت کردیم کارهایی صورت گرفت تا نسخه شفاف‌تر و خواناتر شود که استفاده از آن برای محققان نیز مناسب‌تر باشد. البته نسخه‌شناسان ترجیح می‌دهند نسخه چاپ شده عینا شبیه اصل نسخه باشد.

وی با اشاره به موضوع دیگر در این باره، گفت: درصدد بودیم که آرایه‌های هنری به صورت زیباتر و چشم‌نوازتر به کار بروند. در عین حال اصل قرآن مهم است و اینکه در کنار متن به خط کوفی،‌ متن قرآن به خط نسخ نیز به چاپ رسیده تا خواندن کلمات تسهیل شود. معمولا در خط کوفی بعضی از کلمات به صورت ناقص و نصفه نوشته می‌شود مانند «تزیغ» که به صورت دو تکه بود و ما این کلمات را عینا در متن تایپی حفظ کردیم. نگارش برخی لغات نیز خاص بود و اگر در منابع علم رسم به مورد خاصی در زمینه نگارش آن کلمه اشاره شده بود، آن مورد را در پاورقی آوردیم.

این مسئول مرکز طبع و نشر با اشاره به اینکه قطع کار بیاضی است، ادامه داد: بیاضی به آن معنی است که به جای این که قرآن در ارتفاع کاغذ ورق بخورد، در عرض ورق می‌خورد که در صدر اسلام این شیوه مورد استفاده قرار می گرفت.

وی گفت: پیش از این ترکیه نیز چند گونه مختلف از مصاحف کهن را به چاپ رسانده است و ما قصد آن را داریم که کاری فاخر و بر اساس هنر ایرانی انجام دهیم. بر این اساس کار ما به دور از تقلید است و حتی جلدی که برای قرآن ساخته می‌شود، مانند همان جلد اصلی قرآن کریم است که در موزه نگهداری می‌شود.جلد این قرآن چرمی است و اصطلاحاً سرطبلی دارد که روی جلد بر می‌گردد تا از مصحف محافظت کند. مقدمات بازطراحی جلد نیز آغاز شده و کار آماده سازی متن هم رو به پایان است.

بابایی با بیان اینکه چاپ این مصحف، اساس کارهای مشابه قرار می‌گیرد، به قرآنی که رئیس‌جمهور روسیه برای رهبر معظم انقلاب هدیه آورد اشاره و اظهار کرد: آن مصحف نیز به خط کوفی و مربوط به قرون اولیه اسلام است و احتمالا مشابه همین اقدامات که برای این مصحف منسوب به امام علی(ع) انجام شده، برای آن مصحف نیز صورت می‌گیرد.

وی همچنین به دو قرآنی که مربوط به موزه آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) است اشاره و عنوان کرد: این دو مصحف نیز مربوط به قرون اول است و محققان مرکز بنا دارند آنها را نیز به همین صورت تحقیق و منتشر نمایند. اگر طراحی و پایه‌گذاری مصحف در دست اقدام به طور صحیح و اصولی صورت نگیرد، نمی‌توان درباره دیگر مصاحف به شکل مناسبی اقدام کرد. بر همین اساس برای چاپ نخستین مصحف زمان بیشتری صرف شد و تحقیقات گسترده‌تری صورت گرفت تا نخستین پایه به‌درستی گذاشته شود.

بابایی از ارائه تعدادی از این مصحف شریف به موزه‌ها، اساتید، محققان و دانشگاهیان و اساتید خارجی یاد کرد و افزود: مخاطبان این اثر، خاص هستند و شمارگانی که از آن به چاپ می‌رسد، با توجه به اندک بودن تعداد مخاطبان زیاد نیست.

وی سپس به مواردی که در متن مصحف آستان قدس رضوی ارائه شده بود اشاره کرد و گفت: برای مثال «تزیغ» در قرائت حفص از عاصم «یزیغ» است، ولی در این مصحف «تزیغ» نوشته شده است که در پاورقی توضیحاتی در این باره آمده است.

بابایی به شیوه خاص نگارش در برخی موارد اشاره کرد و ادامه داد: از صدر اسلام نگارش قرآن به همین صورت انجام می‌شد و گاه تردید بود که نگارش صدر اسلام از ابتدا این گونه بوده است یا خیر که نگارش کلمات در این مصحف، موید رسم‌المصحف است.

وی افزود: تحقیقاتی که از ابتدای تاسیس مرکز تاکنون صورت گرفته است عمدتا به صورت کتابخانه‌ای بوده و اکنون مدتی است که روی مصاحفی که در موزه‌ها نگهداری می‌شوند تحقیق می‌کنیم؛ البته ابتدا روی مصاحف موزه‌های داخلی و سپس نسخه‌هایی که در خارج از کشور هستند مانند صنعا و تاشکند کار خواهیم کرد و در این باره تحقیقات میدانی را نیز کامل می‌کنیم و پس از پایان تحقیقات، هر مصحفی را به انضمام این حواشی چاپ خواهیم کرد.

بابایی همچنین به تغییر کیفیت آرایه‌های هنری این مصحف اشاره کرد و ادامه داد: درصدد برآمدیم با این اقدام، از نظر بصری کار را زیباتر کنیم. عملیات تحقیقاتی مفصلی صورت گرفت و کتاب مربوط به مصاحف که رویکرد تحقیقاتی دارد و مدل و الگوی کار را معرفی کرده، به چاپ رسیده است.

وی انجام این کار را شروع خوبی برشمرد و گفت: مصحف منسوب به امام علی(ع) در حدود 800 صفحه چاپ می‌شود که مقدمه و موخره آن به زبان عربی تهیه شده و در شمارگان محدود به چاپ می‌رسد. این قرآن به صورت فاکس‌میله (نسخه برگردان) چاپ می‌شود و درصدد هستیم که تا حد ممکن به اصل نسخه نزدیک شود.

مدیر نشر مرکز طبع و نشر گفت: این قرآن از سوره حمد آغاز می‌شود و تا سوره ناس را در بر می‌گیرد و افتادگی ندارد که این موضوع،‌ خود نکته مهمی است. مصحف منسوب به امام علی(ع) مربوط به قرن اول هجری است که به خط کوفی نوشته شده و منحصر بفرد است و به صورت کامل کتابت شده است.

وی همچنین با اشاره به اینکه معمولا نقطه‌گذاری این مصاحف بعدها صورت گرفته است،‌ اظهار کرد: در این گونه مصاحف دو نوع نقطه دارد که یکی از آنها قرمز رنگ است که اعراب به شمار می‌آید. نقطه‌گذاری نقط‌‌الاعراب نامیده می‌شود و بعدها نقط ‌الاعجام هم گذاشته شده است که مربوط به تمایز حروف است. به این منظور که رنگ قرمز و سیاه با هم تلفیق نشوند، به‌مرور زمان،‌ فتحه، ضمه و کسره امروزی توسط خلیل بن احمد فراهیدی جایگزین آنها شده است؛ چراکه نقطه و اعراب در مصاحف اولیه معمولا وجود نداشت و بعدها به آن افزوده شد.

مرتضی توکلی، مدیر واحد تحقیق مرکز طبع و نشر قرآن نیز در این باره اظهار کرد: قرآن منسوب به امام علی(ع) دارای جلدی ساده و در عین حال بسیار زیباست که با توجه به نوع جنس و تذهیب به کار رفته در آن، به نظر می‌رسد در قرون بعد ساخته شده و به مصحف اضافه شده است.

وی با اشاره به این نکته،‌ اضافه کرد: در صفحه نخست این قرآن، وقف‌نامه آن به خط شیخ بهائی آورده شده است. در متن این وقف نامه آمده است که شاه عباس صفوی این قرآن را در سال 1009 قمری یعنی اوایل قرن یازدهم هجری وقف کتابخانه یا مضجع شریف آستان قدس رضوی کرده است. در صفحه بعد از وقف‌نامه، سوره مبارک حمد در دو صفحه با تذهیب بسیار ساده و طلاکاری شده نوشته شده است.

توکلی ادامه داد: این اقدام همزمان با کتابت اثر انجام شده است؛ زیرا مشخص است که در هنگام بستن این کادر،‌ کاتب آن را نوشته است؛ البته برخی از نوشته‌ها به مرور زمان پاک شده است.

وی اظهار کرد: تلاش بسیاری برای نگهداری و صیانت از این قرآن به عمل آمده است و در راستای مرمت این اثر، در حاشیه برخی از صفحات، کاغذهای کوچکی بر روی متن اصلی افزوده شده است که این رویه اکنون دیگر در نگهداری و مرمت نسخ مرسوم نیست و این کار در طول سال‌های گذشته انجام شده است. همچنین، برخی از افراد نیز بدسلیقگی کرده‌اند و خطوطی را که جوهر آنها به‌مروز زمان کمرنگ شده، پررنگ کرده‌اند و از این طریق خواسته‌اند به حفظ و صیانت متن این قرآن کمک کنند.

این کارشناس نسخ خطی با اشاره به اینکه در گذشته، این گونه مصاحف در داخل حرم برای قرائت عموم مردم در دسترس همگان بوده است، افزود: صرف نظر از اضافات اعمال شده از سوی برخی از افراد در زمان‌های بعد، شاکله خط اصلی نشان از آن دارد که این مصحف متعلق به نیمه اول قرن دوم هجری است. افزون بر خط این مصحف که به شیوه کوفی است، شواهد دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد این قرآن متعلق به نیمه نخست قرن دوم هجری است.

توکلی در ادامه بیان کرد: با توجه به قرائات موجود در این مصحف، به این نتیجه رسیدیم که این مصحف شریف، در منطقه بصره نوشته شده است و در مجموع، قرائت آن به قاریان بصره نزدیک‌تر است.

این کارشناس مرکز طبع و نشر در بخش دیگری از سخنانش به عدّ الآی (نظام شمارش آیات) به کار رفته در این مصحف اشاره کرد که ترکیبی از نظام شمارش حجازی (مکه و مدینه)، عراقی (کوفه و بصره) و شامی است. برای مثال، می توان به عدّ الآی سوره بقره در این مصحف اشاره کرد که بر اساس نظام ابجد، با حروف (ر‌ف‌ه) رمزگذاری شده است که معادل عدد 285 می باشد و مطابق با عدّ حجازی و شامی است. شایان ذکر است که در عدّ کوفی تعداد آیات سوره بقره برابر 286 آیه و در عدّ بصری 287 آیه است.

وی با اشاره به اینکه در برخی از سوره‌ها این رموز به دو شکل دیده می‌شود،‌ اظهار کرد: یکی از این رمزها بعدها گذاشته شده است و دانگ قلم و نوع مرکب آن متفاوت است. برای مثال در همین سوره بقره، در پایان آن شکل دوم نیز نوشته شده که نشان دهنده عدّ بصری است چون با حروف (ر‌ف‌ز) که معادل 287 می‌باشد، رمزگذاری شده است. در همه قرآن‌های کوفی شمارش آیات نوشته شده است و در برخی از آنها بسم‌الله الرحمن الرحیم را جزء آیات شمرده و در برخی دیگر نشمرده‌اند.

توکلی با تاکید بر اینکه چنین مواردی در نسخ خطی باید مورد توجه قرار گیرد، افزود: در این مصحف، دانگ‌ قلم دوم کاملاً با دانگ قلم اول متفاوت است و رنگ‌ پریدگی‌هایی که در جوهر قلم نخست دیده می‌شود در بعضی موارد بعدها با قلم دیگری مرکب آن پررنگ شده است؛ برای مثال در خط کوفی هیچ گاه حرف «م» دنباله ندارد، بر این اساس با یک جوهر دیگر، دنباله این میم کشیده شده است. همین موضوع نشان می‌دهد که این کار، اقدامی متأخر از کتابت نخستین است.

وی گفت: گاهی اوقات این اضافات، به صورت نقطه روی بعضی حروف دیده می شود که کاتب متأخر، همه حروف را نقطه دار کرده است. بدیهی است که در خط کوفی همه حروف نقطه دار نبوده است و تنها برخی از حروف مانند ب و ت فقط نقطه دار بوده اند. این اضافات، در راستای نقط اعجام بوده که به منظور تمایز حروف مشابه انجام گرفته است.

نقطه‌گذاری سومی نیز در این قرآن دیده می‌شود که با رنگ قرمز صورت گرفته است که به آن نقط‌ الاعراب گفته می‌شود؛ به معنی نقطه‌گذاری برای نشان دادن حرکات حروف و کلمات. این موضوع، مربوط به یکی از مسائل مهم در زمینه تاریخ قرآن است که در مجال این گفت‌وگو نمی‌گنجد.

توکلی با اشاره به اینکه گاهی اوقات تغییر یا جابجایی علامات فتحه، ضمه و کسره در برخی کلمات سبب تغییر معنی آیات می‌شود، عنوان کرد: با توجه به اینکه در صدر اسلام، برخی، این اشتباهات را مرتکب می‌شدند،‌ عالمان و بزرگان علم قرائت، بر آن شدند که این حروف را علامت‌گذاری کنند تا این مشکلات برطرف شود. از این‌رو، برای نخستین بار، ابوالأسود دوئلی، علامت فتحه را با نقطه‌ای در بالای حرف‌، علامت کسره را با نقطه‌ای در زیر حرف و علامت ضمه را با نقطه‌ای در جلوی حرف نشان داد. علامت تنوین در نزد ابوالأسود دوئلی به همین صورت ولی با به کار رفتن دو نقطه کنار هم نشان داده می‌شد. بعدها خلیل بن احمد فراهیدی بر اساس همین روش، نقطه‌ها را به حرکات امروزی ( ـَـــِـــُ ) تبدیل کرد. 

این محقق اظهار کرد: شماره آیات در این مصحف که با استفاده از حروف ابجد و مطابق شیوه معمول آن زمان رمزگذاری شده است، به صورت عددی رمزگشایی و بازنویسی شد. این کار توسط محققان داخلی انجام شد و نتایج قابل توجهی ارائه شد.

وی در پاسخ به میزان قدمت این قرآن و انتساب آن به حضرت علی(ع) عنوان کرد: احتمال اینکه این قرآن به دست‌خط حضرت امیر(ع) نوشته شده باشد، بسیار ضعیف است و قطعا این طور نیست و این موضوع برای محققان این قرآن محرز نشده است. با توجه به نوع خط و دیگر نشانه‌های مصحف،‌ به احتمال قوی می‌توان گفت که این مصحف در نیمه نخست قرن دوم هجری نگارش شده است؛ بر همین اساس انتساب آن به امام علی(ع) بسیار بعید به نظر می‌رسد.

توکلی ادامه داد: کتّاب معمولاً در قرون اول این قرآن‌ها را نوشته و برای تیمن و تبرک به نام حضرات معصومین(ع) منسوب می‌کردند یا از روی نسخه‌هایی که معصومین(ع) نوشته بودند، کتابت می‌کردند ولی این موضوع که این مصحف به دست چه کسی نوشته شده، اشاره‌ای نشده است.

وی افزود: در قرآن‌های کوفی قرون نخستین، معمولاً به نام کاتب اشاره نمی‌شده است و در مواردی این قرآن‌‎ها به صحابه همچون حضرت علی (ع)، عثمان بن عفان، عبدالله بن مسعود و … منسوب می‌شد که در بسیاری از این موارد، صحت این گزاره قابل مناقشه است. ثبت اسم کاتب در پایان قرآن به قرون سوم و چهارم هجری باز می‌گردد؛ از همین منظر، شخصیتی که این قرآن را کتابت کرده است مشخص نیست و کاتب آن مجهول می‌باشد.

توکلی درباره حواشی و ارایه‌های هنری در این اثر عنوان کرد: در قرآن‌های مربوط به قرون اول، دوم و سوم، حواشی درون مصحف، سر سوره‌ها و خط‌ها خالی از آرایه‌های هنری است و در پایان هر سوره نیز شماره آیه نوشته شده که به صورت بسیار ساده و اولیه، آرایه‌ای هنری برای آن آورده شده است،‌ ولی در اغلب صفحات قرآن هیچ گونه آرایه‌ای دیده نمی‌شود.

وی درباره ویژگی‌های این مصحف اظهار کرد: این قرآن ویژگی‌های متعددی دارد. از نظر قدمت، این قرآن بسیار ارزشمند و بازگوکننده قرائات و رسم‌المصحف است که به پیش از عصر تدوین یعنی اواخر قرآن چهارم و اوایل قرن پنجم باز می‌گردد. تدوین کتب از آن زمان به بعد صورت گرفته است که مطالب علمی بسیاری را برای ما به ارمغان می‌آورد و گزارش‌هایی که داده شده مورد ارزیابی قرار گرفته که از نظر علمی قابلیت استفاده فراوانی دارد.

توکلی با اشاره به اینکه در میان مصاحف پیشین که به قرون اول هجری مربوط می‌شود،‌ کمتر دیده شده است که قرآنی به صورت کامل نوشته شده باشد،‌ گفت: قرآن‌های موجود معمولاً 5 یا 10 جزء از قرآن کریم و یا نیمی از این کتاب آسمانی را در بر می‌گیرد و مابقی آن یا افتادگی‌های زیادی دارد و یا بر اثر زمان، جوهر اثر پاک شده و خط آن خوانا نیست.

وی تاکید کرد: این مصحف دارای این ویژگی است که در عین قدمت، به‌خوبی نگهداری و در زمان شاه عباس صفوی، وقف آستان قدس رضوی شده است. این مصحف از آن تاریخ به بعد در کتابخانه آستان نگهداری و ابتدای آن به دست‌‌خط شیخ بهایی نوشته شده است که این نسخه کامل امروز در اختیار ما قرار دارد. البته این موضوع به آن معنی نیست که چنین قرآن‌هایی وجود ندارد، ولی تعداد آنها اندک است.

توکلی درباره ثمره‌های علمی برآمده از این مصحف گفت: این کار می‌تواند ثمرات متعددی داشته باشد؛ از جمله اینکه با استخراج رسم کلمات، قرائات، عدّ الآی و … به کار رفته در این مصحف می‌توان گزارش‌های نقل شده در کتب مربوط به این علوم را ارزیابی کرد؛ به عنوان مثال، اگر علمای علم رسم‌المصحف حذف «الف» را در جمع‌های مذکر سالم نقل کرده‌اند، با بررسی این کلمات در مصحف مذکور می‌توان صحت این گزارش‌ها را ارزیابی کرد. البته اگر در مواردی نیز مغایرتی وجود داشت، طبیعی است؛ چون این گزارش‌ها برگرفته از بررسی تمام مصاحف نیست، بلکه به میزان دسترسی مؤلفان این کتب به این نسخه‌ها مرتبط است.

توکلی تصریح کرد: احیای نسخه‌های خطی از این نظر حائز اهمیت است که مسائلی که ما از آنها مطلع نبودیم و امروز در دسترس ما نیست را بازگو می‌کند. هر محقق می‌تواند با تحقیقات خود، آرای علما را بررسی و تحلیل کند. می‌توان همه موارد رسم‌المصحف یعنی شیوه نگارش کلمات قرآن، قرائات، شمارش آیات، اسماء السور و ترتیب آنها را با رویکرد امروز بررسی کرد. بر این اساس، احیای نسخ خطی به عنوان مهم‌ترین گام در این عرصه به شمار می‌رود.

گزارش از آزاده غلامی