آرش فهیم
سال‌هاست که دیوار اغلب گالری‌ها و نمایشگاه‌های هنری، از انجماد گزنده آثار انتزاعی و بی‌مفهوم رنج می‌برند. این روزها بیشتر گالری‌ها، به سردخانه‌هایی می‌مانند که بوی مرگ آرمان و رنگ دردِ بی‌دردی از آنها می‌بارد. گویی هنرهای تجسمی ‌ربطی به این فرهنگ و جامعه ندارد. با این حال، گاهی نیز حرکات یا نمایشگاه‌هایی خلاف فضای غالب در این عرصه اتفاق می‌افتد. مثل نمایشگاه کاریکاتور «مقاومت یمن» که مدتی است در تالار اسوه برپا شده است.
وقتی وارد نمایشگاه می‌شویم، با حال و هوا و تابلوهایی متفاوت از دیگر نمایشگاه‌های هنری مواجه می‌شویم. اینجا بوی خون و اعتراض می‌آید؛ رنگ‌های گرم در آن غلبه دارد؛ سرخی خون کودکانی که گفته می‌شود هر هفت دقیقه یکی از آنها توسط نظامیان عربستان سعودی، جانشان را از دست می‌دهند، خط اصلی آثار این نمایشگاه است. در این کارتون‌ها، هم ‌تراژدی دیده می‌شود و هم حماسه. برخلاف تابلوهای خیلی از گالری‌های روشنفکرزده، تابلوهای این نمایشگاه با دردمندی، تعهد و فکر زاده شده‌اند. تصویر بن‌سلمان، ولیعهد رژیم آل‌ سعود در پوستر اصلی این نمایشگاه، مثل خون‌آشام‌ها به‌نظر می‌رسد. یکی از کارتون‌ها، با اقتباس از عکس مشهور «کودک و لاشخور» اثر کوین کارتر خلق شده است. با این تفاوت که در این کارتون، به جای کودک گرسنه آفریقایی، یک بچه یمنی نشسته و جای کرکس را هم هواپیمای نظامی ‌سعودی گرفته. نفت هم از دیگر محورهای آثار این نمایشگاه است. در کنار تصویر بشکه‌های نفتی که بهانه قتل و کشتار مردم یمن شده‌اند، تصویر رئیس‌جمهور آمریکا نیز به‌عنوان یاریگر آل‌سعود نقش بسته است.
وحشت اسرائیل از هنر مقاومت
«روژه باستید»، جامعه‌شناس فرانسوی می‌گوید: «هنر یک بازی ساده شخصی بی‌نتیجه نیست، بلکه بر زندگی جمعی انسان‌ها اثر می‌گذارد و می‌تواند سرنوشت جوامع انسانی را دگرگون کند.»
 این ظرفیت باعث شده تا هنر به‌عنوان ابزاری فراتر از یک تجربه شخصی و تزئینی، کاربرد پیدا کند. هنر در برخی کشورها به‌عنوان اهرم زور و سلطه در کنار اسلحه استفاده می‌شود (به‌ویژه در آمریکا) بسیاری از هنرمندان مستقل و آزاده در جهان نیز از ذوق و خلاقیت خود برای نجات و دفاع از جوامع بشری بهره می‌برند. حداقل قابلیت هنر، افشاگری علیه اتفاقات و جریان‌هایی است که با فریب و تحریف افکار عمومی پیش می‌روند. امام خمینی(ره) نیز در پیام تاریخی خود به هنرمندان در سال ۶۷ تأکید فرموده بودند: «تنها به هنرى باید پرداخت که راه ستیز با جهانخواران شرق و غرب، و در رأس آنان آمریکا و شوروى، را بیاموزد.» رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز در بخشی از فرمایشاتشان تأکید کرده بودند: «هنر امروز ایران، هنر مقاومت است، نه هنر تسلیم و سازش. این‌گونه هنر، شرط اصلی آگاهی و زمان‌شناسی و نیز شجاعت و گستاخی در برابر تهاجم وحشیانه‌ای است که در آن از همه ابزارها برای سرکوبی و به ذلت کشانیدن ملت ما استفاده می‌شود.»
خوشبختانه امروز نیز شاهد یک جریان با عنوان «هنر مقاومت» در کشورمان هستیم. نمایشگاه کاریکاتور یمن و نمایشگاه‌های مشابه آن نیز از محصولات این جریان است که در آنها می‌توان هنرمندان مطرحی را دید.
مسعود شجاعی طباطبایی، هنرمند کاریکاتوریست و دبیر نمایشگاه مقاومت یمن است که در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان می‌گوید: «سال‌ها بود که مردم مظلوم یمن هدف هجوم خونبار آل‌سعود و برخی از حامیانش قرار گرفته بودند تا آنجا که طبق آمار، در هر هفت دقیقه یک کودک به شهادت می‌رسد و شاهد سکوت رسانه‌های غربی و مجامع بین‌المللی بودیم. اما به محض اینکه رزمندگان غیور یمنی تأسیسات نفتی عربستان را بمباران کردند و بعد از آن هم در یک عملیات غافلگیر‌کننده هزاران نفر از نظامیان سعودی را به هلاکت رساندند و به اسارت گرفتند، یک دفعه رسانه‌های غربی صدایشان بلند شد که آن هم به‌خاطر نفت بود. این نشان می‌دهد که در دنیای سلطه، ارزش نفت از ارزش خون انسان‌ها بالاتر است. در نتیجه ما تصمیم گرفتیم که این معادله نابرابر را با زبان هنر به چالش بکشیم.»
وی در پاسخ به این پرسش که هنر چگونه می‌تواند در معادلات بین‌المللی تأثیر بگذارد، توضیح می‌دهد: «برای روشن شدن این موضوع، من چند مثال می‌آورم؛ وقتی فاجعه کشتار مسلمانان میانمار اتفاق افتاد، نمایشگاهی با پوسترهایی در اعتراض به این جنایات برپا کردیم و سپس آثار نمایشگاه در قالب کتاب چاپ شدند و در اختیار مجامع بین‌المللی قرار گرفتند. تحت تأثیر این حرکت هنری، مدال صلح نوبل خانم آنگ سان سوچی (رهبر وقت میانمار) از وی پس گرفته شد. واقعیت این است که کارتون و کاریکاتور به‌خاطر زبان بین‌المللی و قابل فهم برای عموم، ظرفیت بسیار زیادی دارد. یک هنرمند مثل ناجی العلی با آثارش آنچنان نفس رژیم صهیونیستی را گرفت که او را برنتابیدند و به شهادت رساندند. کارلوس لتوف، یک کاریکاتوریست برزیلی است که مسلمان نیست و کشورش فرسنگ‌ها از منطقه ما دور است اما با آثارش آنچنان اسرائیل را دچار هراس می‌کند که حزب لیکود وی را به مرگ تهدید کرده است. این نشان‌دهنده ضعف دشمنان ما در مقابل هنر مقاومت است. موقع برگزاری مسابقه «هولوکاست» نیز دیدیم صهیونیست‌ها و حامیان آنها چگونه سراسیمه شدند و چهار وزیر امور خارجه دولت‌های غربی واکنش نشان دادند و خود نتانیاهو به سازمان ملل شکایت کرد. حتی منوشه امیر گوینده فارسی زبان رادیو اسرائیل نیز به‌خاطر برگزاری این مسابقه به بنده لقب آدمخوار را داد! همه اینها نشان‌دهنده تأثیر زبان هنر است.»
شجاعی طباطبایی همچنین اظهار می‌کند: «جهان هم امروز منطق ما را پذیرفته است. طوری که وقتی دور اول نمایشگاه ترامپیسم را برگزار کردیم، هنرمندانی از ۷۵ کشور جهان در آن شرکت کردند که آمار کوچکی نیست. همچنین برای برگزاری دوره دوم این مسابقه نیز تنها شش روز بعد از فراخوان، هنرمندانی از ۲۱ کشور جهان شرکت کردند. این نشان می‌دهد که بسیاری از مردم دنیا و چهره‌های فرهیخته، آگاه هستند و ظلم را از مظلوم تفکیک می‌دهند. ما هم به‌عنوان سربازان جبهه مقاومت در عرصه هنر تلاش می‌کنیم که رسالت خود را انجام دهیم.»
ای کاش شبه‌روشنفکرها، غربزده بودند!
مازیار بیژنی هم یکی دیگر از کاریکاتوریست‌های شرکت‌کننده در نمایشگاه «مقاومت یمن» است. چهار اثر از وی در این نمایشگاه به نمایش درآمده است که یکی از آن‌ها، رژیم آل‌سعود را همچون یک حشره موذی به تصویر کشیده است که زیر پای یمن، له شده است.
مازیار بیژنی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان، از بی‌اعتنایی برخی از هنرمندان متظاهر به روشنفکری به مسائل انسانی انتقاد می‌کند و می‌گوید: «آن‌ها تصور می‌کنند که برگزاری این‌گونه نمایشگاه‌ها یک کار سیاسی است و شرکت نمی‌کنند. اگر نمایشگاهی درباره حمایت از سگ‌ها برپا شود، با استقبال آنها مواجه می‌شود اما در نمایشگاهی که موضوع آن یک فاجعه انسانی است نمی‌آیند!»
وی می‌افزاید: «بخش زیادی از هنر کارتون و کاریکاتور به مسائل روز می‌پردازد و نمی‌توان موضوعات روز یک جامعه و همچنین جهان را از کاریکاتور حذف کرد. بخش اقلیتی که کاریکاتور جشنواره‌ای محسوب می‌شود به موضوعات هپروتی می‌پردازد، اما بخش زنده این هنر که هنوز فسیل نشده و در کشورهای غربی هم اتفاق می‌افتد به این موضوعات می‌پردازد. برخی از هنرمندان ما که ادعا می‌کنند از غرب الگو می‌گیرند، ‌ای کاش در این موارد نیز غربزده بودند!»
هنر مقاومت در کنار مظلومان جهان
محمد حبیبی از دیگر هنرمندان گرافیست کشورمان است که به‌عنوان مدیرعامل انجمن هنرهای تجسمی ‌انقلاب و دفاع مقدس، متولی برگزاری نمایشگاه‌هایی چون «مقاومت یمن» و «ملکه کشتی‌ربا» بوده است.
حبیبی نیز در پاسخ به پرسش گزارشگر روزنامه کیهان درباره تأثیر هنر مقاومت بر معادلات جهانی می‌گوید: «این نظر شخصی من نیست، بلکه تجربه نشان داده که هیچ‌گاه نمی‌توان از طریق مجامع بین‌الملل، حق مظلومان جهان را گرفت. اما هر زمان حضور مردم و به‌ویژه هنرمندان اتفاق افتاده، به نتایج بهتری رسیده‌ایم. بطور مثال، در حین برگزاری نمایشگاه کاریکاتور «ملکه کشتی‌ربا» خبرنگار یکی از خبرگزاری‌های انگلیسی گزارشی منتشر کرد با این مضمون که بعد از ربایش کشتی ایران، علاوه بر اینکه نیروهای نظامی ‌جمهوری اسلامی ایران توانستند عکس‌العمل نشان دهند، هنرمندان آن کشور هم ما را در فشار قرار دادند. پس معلوم است که کار هنری می‌تواند موثر باشد و در کنار فعالیت نظامی ‌و دفاعی، حضور هنرمندان همیشه نافذ، اثرگذار است.»
مدیرعامل انجمن هنرهای تجسمی ‌انقلاب و دفاع مقدس همچنین نظر خود را درباره بی‌تفاوتی مدعیان هنر روشنفکری نسبت به مسائل جهانی این‌گونه بیان می‌کند: «به‌نظر من تنها ۱۰ درصد از هنرمندان چنین موضعی دارند و معمولا در خط مباحث کشور و دفاع از حیثیت و اعتقادات نیستند. اما تجربه نشان داده که ۹۰ درصد هنرمندان، علاقه‌مند به فعالیت برای کشور یا دفاع از مظلومان هستند. بنده خودم بارها تجربه کرده‌ام که وقتی با هنرمندان به درستی تعامل می‌کنیم، حتما پای کار می‌آیند. ایراد کار در منِ مسئول است نه خودِ هنرمند.»
هنر مقاومت در مقابل نفوذ فرهنگی
یکی از راه‌های مقابله با مسائلی چون جنگ نرم و نفوذ فرهنگی، حمایت از هنرمندان متعهد، متحد شدن این هنرمندان و خروج از انفعال و خنثی‌زدگی است. درست مانند فضای هنری کشور در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی. در آن دوران، هنرهای تجسمی، تئاتر و موسیقی و سرود، از رخوت و انفعال خارج شدند و به میان مردم آمدند. در نتیجه، تلاش‌های مذبوحانه شبه‌روشنفکران و معاندان انقلاب در عرصه فرهنگ و هنر، به انزوا رفت.
محمد محمدی، فعال فرهنگی و مدیر روابط عمومی بنیاد روایت فتح نیز در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره این موضوع می‌گوید: «رهبر انقلاب بارها بر نفوذ سازمان‌یافته فرهنگی تأکید کرده‌اند. به‌طوری که طی سه ماه اخیر چند بار به این موضوع پرداختند، به‌ویژه نسبت به نفوذ سازمان‌یافته تذکراتی دادند که این نشان‌دهنده هجمه دشمن با تمام قوا در حوزه فرهنگ و هنر و به‌ویژه حوزه‌های تخصصی‌تر مثل سینما، تئاتر و هنرهای تجسمی ‌است. برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی به نوعی یک تقابل با جریان خزنده‌ای است که در حوزه هنر و رشته‌های تخصصی‌اش حضور دارد؛ این یک ایستادگی است.»
وی می‌افزاید: «مسئله مردم یمن و تجاوزهای آل‌سعود به این مردم مظلوم ما را بر آن داشت تا با نگاه کاریکاتور که یک زبان جهانی است، واکنش به موقعی انجام دهیم و ظرف مدت کوتاهی نمایشگاه کاریکاتور یمن را برپا کنیم. برگزاری این نمایشگاه نشان می‌دهد که قاطبه هنرمندان ما متعهد و ارزشمند هستند و باید فضا و بستر را برای آنها فراهم کرد. قبل از ما دولت باید این اقدام را انجام می‌داد و از آنها انتظار می‌رفت که اقدام به برپایی این نمایشگاه می‌کردند. اما دولت نه تنها این کار را نکرد، بلکه در برگزاری این نمایشگاه نیز با ما همکاری نکرد!»